Η ίδρυση της συγγένειας στη μεταθανάτια (post mortem) τεχνητή γονιμοποίηση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ελληνική έννομη τάξη επιτρέπει και ως εκ τούτου ρυθμίζει ρητά στο άρθρο 1457 του Α.Κ. την απόκτηση τέκνου με προσφυγή στη μέθοδο της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης.

Μείζον ζήτημα είναι η θεμελίωση της συγγένειας μεταξύ του αποβιώσαντα γονέα και του τέκνου που γεννιέται μέσω της μεθόδου της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης. Σε περίπτωση μη θεμελίωσης συγγένειας πλήττεται το συμφέρον του εκάστοτε τέκνου, αφού γεννιέται ορφανό, αλλά και η ιδιωτική βούληση και αυτονομία του θανόντος και του επιζήσαντος συζύγου ή συμβίου ή συντρόφου αντίστοιχα.

Γι’ αυτό το λόγο, συμπεριλήφθηκαν ειδικές ρυθμίσεις στο άρθρο 1465 του Α.Κ., οι οποίες προβλέπουν την ίδρυση της συγγένειας τόσο σε περιπτώσεις επιτρεπτής όσο και σε περιπτώσεις μη επιτρεπτής μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης. Ιδιαίτερη δε συζήτηση έχει ανακύψει αναφορικά με το ζήτημα της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, όπου δεν έχει δοθεί μία ρητή απάντηση αναφορικά με το επιτρεπτό ή μη αυτής, αλλά και με την ίδρυση της συγγένειας στην εν λόγω περίπτωση.

Α) Μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση

Α1) Περιεχόμενο

Η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση γίνεται είτε με σπερματέγχυση στη γυναίκα που επιζεί του κρυοσυντηρημένου σπέρματος του άντρα είτε με μεταθανάτια εξωσωματική γονιμοποίηση εντός δοκιμαστικού σωλήνα  και εν συνεχεία με εμφύτευση είτε με εν ζωή  εξωσωματική γονιμοποίηση του κρυοσυντηρημένου σπέρματος του άντρα με το ωάριο της επιζήσασας γυναίκας και εν συνεχεία με εμφύτευση του γονιμοποιημένου ωαρίου στην μήτρα της επιζήσασας γυναίκας ή σε περίπτωση που η τελευταία αδυνατεί να κυοφορήσει στην μήτρα παρένθετης μητέρας, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 1458 Α.Κ.. Δεδομένου ότι δεν υπάρχει νομοθετικός διαχωρισμός στο άρθρο 1457 του Α.Κ. υπάγονται και οι δύο περιπτώσεις, αφού θα ήταν παράλογο να επιτρέπεται η μεταθανάτια γονιμοποίηση, που είναι το μείζον, και όχι η μεταθανάτια εμφύτευση που είναι το έλασσον.[1]

Α2) Προϋποθέσεις του επιτρεπτού[2]

Οι προϋποθέσεις του επιτρεπτού της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης προβλέπονται στο άρθρο 1457 του Α.Κ. περιοριστικά αναφερόμενες.

Ειδικότερα, απαιτείται να συντρέχουν σωρευτικά οι κάτωθι αναφερόμενες προϋποθέσεις:

α) Να έχει επέλθει θάνατος[3] του συζύγου, του συμβίου ή του συντρόφου[4] της γυναίκας.

β) Ο άντρας που απεβίωσε να ήταν σύζυγος ή σύντροφος ή συμβίος της επιζήσασας γυναίκας[5]. Επομένως, αρκεί τα δύο μέρη να ζούσαν σε ελεύθερη ένωση. Σε περίπτωση που τα δύο μέρη δεν ζούσαν ούτε σε ελεύθερη ένωση, τότε η γυναίκα δεν μπορεί να κάνει χρήση του άρθρου 1457 του Α.Κ..[6]

γ) Ο σύζυγος ή συμβίος ή σύντροφος απαιτείται να έπασχε από ασθένεια που συνδέεται με πιθανό κίνδυνο στειρότητας (π.χ. καρκίνος των όρχεων) ή να υπήρχε κίνδυνος θανάτου του (π.χ. συμμετοχή σε πολεμική εκστρατεία)[7]. Πιο αναλυτικά, στην πρώτη περίπτωση ακόμη και αν ο άντρας απεβίωσε χωρίς να έχει επέλθει η στειρότητα, η γυναίκα μπορεί να χρησιμοποιήσει το σπέρμα του στο πλαίσιο μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, δεδομένου ότι στο άρθρο 1457 περ. α του Α.Κ. αναφέρεται ως αναγκαίο προαπαιτούμενο η πιθανότητα στειρότητας και όχι η επέλευση αυτής[8]. Στη δεύτερη περίπτωση, δεν απαιτείται ο άντρας να απεβίωσε λόγω του κινδύνου εξαιτίας του οποίου έδωσε τη συναίνεση του, αλλά απαιτείται να έχει υποβληθεί στον συγκεκριμένο κίνδυνο, έστω και εάν πέθανε από άσχετα με αυτόν αίτια[9]. Σε κάθε περίπτωση ο κίνδυνος στειρότητας ή θανάτου επιβάλλεται να υπάρχει και ως κρίσιμη χρονικά εκλαμβάνεται η στιγμή του θανάτου[10]. Επιπλέον, η συναίνεση μπορεί να δοθεί έγκυρα και σε χρονικό σημείο που προηγείται της επέλευσης του κινδύνου και χωρίς γνώση επέλευσης αυτού, αλλά απαιτείται τελικά να επήλθε[11]. Ως εκ τούτου συναίνεση για μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση χωρίς να υπάρχει κατά τη στιγμή του θανάτου κάποιος από τους προαναφερόμενους κινδύνους, αλλά γενικά και αόριστα, δεν θεωρείται έγκυρη.

δ) Ο σύζυγος ή συμβίος ή σύντροφος πρέπει όσο ήταν εν ζωή να είχε συναινέσει[12] στην απόκτηση τέκνου με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Ειδικότερα, η συναίνεση απαιτείται να έχει περιβληθεί τον συμβολαιογραφικό τύπο[13]. Στο σημείο αυτό να διευκρινιστεί ότι η παροχή συναίνεσης με δημόσια διαθήκη είναι ισχυρή, διότι η διαθήκη αυτού του τύπου αποτελεί έγγραφο που περιβάλλεται τον συμβολαιογραφικό τύπο[14]. Επιπλέον, η συναίνεση επιβάλλεται να είναι ειδική, δηλαδή να είναι διατυπωμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να προκύπτει με σαφήνεια ότι αφορά τη διαδικασία απόκτησης τέκνου με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Άλλως, η δοθείσα εν ζωή συναίνεση θεωρείται άκυρη και δεν παράγει αποτελέσματα.

ε) Το άρθρο 1457 παρ. 2 του Α.Κ. ορίζει ως νωρίτερο χρονικό σημείο διενέργειας της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης το χρονικό σημείο των έξι μηνών από την επέλευση του θανάτου του συζύγου ή συμβίου ή συντρόφου[15]. Η πρόβλεψη αυτή στοχεύει στην προστασία της επιβιώσασας  γυναίκας παρέχοντας της τη δυνατότητα να περάσει κάποιο χρονικό διάστημα από τον θάνατο προκειμένου να ηρεμήσει συναισθηματικά και να μη λάβει μία τόσο σημαντική απόφαση βρισκόμενη σε συναισθηματική φόρτιση[16]. Από την άλλη μεριά ως τελικό σημείο διενέργειας της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης ορίζονται τα δύο έτη[17]. Με αυτό τον τρόπο προστατεύονται οι συγγενείς του νεκρού[18], αλλά και η έννομη τάξη, δεδομένου ότι σε αντίθετη περίπτωση θα έμεναν εκκρεμή για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα κληρονομικά δικαιώματα που προέκυψαν από τον εκάστοτε θάνατο.  Να διευκρινιστεί ότι σύμφωνα με τη θεωρία δεν αρκεί εντός της διετίας μόνο να έχει κατατεθεί η σχετική αίτηση στο Δικαστήριο, αλλά απαιτείται να έχει πραγματοποιηθεί η εμφύτευση ή η σπερματέγχυση[19]. Η αίτηση δύναται να κατατεθεί και πριν[20] την εκπνοή των έξι μηνών από τον θάνατο, αλλά θα τελεί υπό αναβλητική νόμιμη προθεσμία, προκειμένου να υπάρχει περισσότερος χρόνος για τη διενέργεια των ιατρικών πράξεων, δεδομένου ότι και το άρθρο 1457 του Α.Κ. προβλέπει τη δυνατότητα εκκίνησης αμέσως μετά τη συμπλήρωση του εξαμήνου[21].

στ) Θεμέλιο λίθο για την διεξαγωγή μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης αποτελεί η ύπαρξη δικαστικής άδειας. Η δικαστική άδεια είναι αναγκαίο προαπαιτούμενο για την εκκίνηση της διαδικασίας της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης[22] και λαμβάνεται ύστερα από κατάθεση σχετικής αίτησης από την επιβιώσασα γυναίκα στο Πολυμελές Πρωτοδικείο  του τόπου της συνήθους διαμονής της, το οποίο θα δικάσει κατά την εκουσία δικαιοδοσία, χωρίς να υπεισέλθει στη σκοπιμότητα της αίτησης, δικάζοντας κεκλεισμένων των θυρών για λόγους προστασίας της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής της αιτούσας. Η απόφαση του Δικαστηρίου είναι οριστική[23].

Ζήτημα ανακύπτει όταν, ενώ έχει δοθεί έγκυρη συναίνεση, συνελήφθη ή γεννήθηκε τέκνο με φυσικό ή με ιατρικώς υποβοηθούμενο τρόπο πριν από την επέλευση του θανάτου.    Εφόσον, το τέκνο γεννηθεί όσο ο άντρας είναι ακόμη εν ζωή και ο τελευταίος δεν ανακαλέσει μέχρι το θάνατο του τη συναίνεση του, τότε η μετέπειτα χορήγηση δικαστικής άδειας για διενέργεια μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης δεν αποκλείεται. Εφόσον, όμως, το τέκνο γεννήθηκε μετά το θάνατο του άντρα, τότε θεωρείται ότι πρέπει να αποκλειστεί η χορήγηση δικαστικής άδειας λόγω καταχρηστικής άδειας δικαιώματος, εκτός εάν όσο ο άντρας ήταν εν ζωή δημιουργήθηκε κρυοσυντηρημένο ωάριο. Η δικαστική άδεια μπορεί να ανακληθεί με το άρ. 758 του ΚΠολΔ.[24]

Γενικά, η χρήση του άρθρου 1457 του Α.Κ. για την απόκτηση τέκνου δεν προϋποθέτει την μη απόκτηση κάποιου τέκνου μέχρι τότε, ούτε αποκλείεται να χρησιμοποιηθεί για την απόκτηση περισσότερων του ενός τέκνων. Κατά τη γνώμη του γράφοντος η απόκτηση τέκνου με φυσικό τρόπο ή ακόμα και με τεχνητή γονιμοποίηση όσο ο άντρας ήταν εν ζωή από τη γυναίκα δεν αποκλείει σε καμία περίπτωση το δικαίωμα της να προχωρήσει και στην απόκτηση έτερου τέκνου με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Αλλά και στη περίπτωση που απεβίωσε δίχως να γνωρίζει ότι η γυναίκα ήταν έγκυος πρέπει να ερμηνευθεί η βούληση του και εν συνεχεία να αποφασιστεί εάν επιθυμούσε την απόκτηση αποκλειστικά και μόνο ενός τέκνου. Σε περίπτωση που δεν προκύπτει ρητά η βούληση του, τότε θα πρέπει να θεωρηθεί ότι έχει συναινέσει και στην απόκτηση τέκνου με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Επιπλέον, πρέπει να υπάρξει μία ερμηνευτική προσέγγιση της συναίνεσης και να κρίνεται κάθε περίπτωση in concreto, προκειμένου να συνεκτιμηθεί αν αυτή εξαντλείται στην απόκτηση αποκλειστικά και μόνο ενός τέκνου ή και στην απόκτηση περισσότερων μέσω της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης. Εφόσον, λοιπόν, δεν υπάρχει νομοθετικός περιορισμός ακόμα και μία πολύτεκνη οικογένεια, εφόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις του νόμου δεν αποκλείεται να αποκτήσει ένα νέο μέλος με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Επιπλέον, με το σκεπτικό της καταχρηστικής άδειας δικαιώματος σε πιθανή τυχαία επίτευξη δίδυμης κύησης με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση θα έπρεπε να γίνεται μείωση της δίδυμης κύησης.

ζ) Σύμφωνα με το άρθρο 1455 του Α.Κ.. Συγκεκριμένα, κατά τη θεωρία[25] απαιτείται καθ’ όλη τη διάρκεια του επιτρεπτού χρονικού διαστήματος διενέργειας της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης η αιτούσα να βρίσκεται σε ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής, ήτοι να μην έχει υπερβεί το πεντηκοστό έτος της ηλικίας της. Ωστόσο, κατά την εισηγητική έκθεση του Ν. 3305/2005 ως υπέρτατο όριο ηλικίας φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής ορίζεται το πεντηκοστό πέμπτο έτος. Επίσης, νομολογιακά λαμβάνεται υπ’ όψιν η προαναφερθείσα εισηγητική έκθεση και ως υπέρτατο όριο ηλικίας φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής ορίζεται το πεντηκοστό πέμπτο έτος[26].

Α3) Ομόλογη ή/και ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση

Μείζον ζήτημα ανακύπτει ως προς το εάν η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση απαιτείται να είναι αποκλειστικά και μόνο ομόλογη ή αν μπορεί να είναι και ετερόλογη.

Κατά μία πρώτη άποψη, η οποία είναι και η κρατούσα, ως μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση του άρθρου 1457 του Α.Κ. νοείται μόνο η ομόλογη[27]. Η συγκεκριμένη άποψη στηρίζεται σε μία συστηματική και τελολογική ερμηνεία του προαναφερθέντος άρθρου του Α.Κ. συμπεραίνοντας ότι ο σκοπός του επιτρεπτού της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης είναι ο σεβασμός του ψυχολογικού δεσίματος μίας γυναίκας με τον αποβιώσαντα σύζυγο ή συμβίο ή σύντροφο της και της επιθυμίας αμφότερων των μερών να αποκτήσουν ένα παιδί, γεγονός που κατέστη ανέφικτο λόγω θανάτου του ενός από τα δύο μέρη. Επίσης,  επιχείρημα υπέρ της συγκεκριμένης άποψης αποτελεί και η ανάγκη στενής ερμηνείας των όρων του επιτρεπτού που αφορούν την μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση λόγω του ευαίσθητου ηθικού χαρακτήρα τους[28], αλλά και εξαιτίας των ενδεχόμενων κληρονομικών ζητημάτων και ζητημάτων συγγένειας που ενδέχεται να προκύψουν. Τέλος, επιχείρημα κατά του επιτρεπτού της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης αποτελεί ο κίνδυνος το τέκνο να γεννηθεί χωρίς πατέρα, γεγονός που συγκρούεται με το συμφέρον και το δικαίωμα του τέκνου να έχει γονείς[29].

Μία εκ διαμέτρου αντίθετη άποψη υποστηρίζει το επιτρεπτό της ετερόλογης τεχνητής γονιμοποίησης[30]. Η εν λόγω άποψη, με την οποία συντάσσομαι, υποστηρίζει το αδιάφορο της προέλευσης του γεννητικού υλικού του θανόντος χρησιμοποιώντας πλήθος επιχειρημάτων.

Αρχικά, το δικαίωμα για ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση μετά το θάνατο κατοχυρώνεται από το άρθρο 5 παρ. 1 του Σ περί ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και δημιουργίας οικογένειας και τεκνοποιίας, ακόμη και μετά το χρόνο του θανάτου του άντρα, και δεν αποκλείεται εκτός εάν έρχεται σε σύγκρουση με δικαιώματα άλλων ή παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη[31]. Επομένως, σε ενδεχόμενη απαγόρευση της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης παραβιάζεται το άρθρο 4 παρ. 1 του Σ, δεδομένου ότι υπάρχει άνιση μεταχείριση των αιτούντων να διεξάγουν ομόλογη και των αιτούντων να διεξάγουν ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση.[32]

Πέρα, όμως από τον άντρα, συνταγματικά προστατεύεται και το τέκνο και ειδικότερα αυτή η προστασία πηγάζει από τα άρθρα 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 του Σ και από το άρθρο 281 του Α.Κ., τα οποία εκδηλώνουν την προστασία της αξιοπρέπειας και της προσωπικότητας του τέκνου. Επομένως, άντρας, ο οποίος έχει δηλώσει με πανηγυρικό τρόπο δίνοντας την απαιτούμενη εκ του άρθρου 1457 του Α.Κ. συμβολαιογραφική συναίνεση, εκδηλώνει ρητά βούληση απόκτησης τέκνου, χωρίς να νομιμοποιείται να προσβάλλει το τεκμήριο της πατρότητας ελέω της αρχής της απαγόρευσης της αντιφατικής συμπεριφοράς.[33]

Ακόμα, δεν είναι λογικό να επιτρέπεται η χρησιμοποίηση μόνο γεννητικού υλικού που προέρχεται από τον θανόντα, ενώ ταυτόχρονα αναφορικά με τον επιζώντα μπορεί να χρησιμοποιηθεί δικό του γεννητικό υλικό ή γεννητικό υλικό τρίτου δότη[34] ή ακόμη και να γίνει χρήση ξένου γεννητικού υλικού και από τον θανόντα άντρα και από τη γυναίκα που είναι εν ζωή[35]. Με αυτόν τον τρόπο οδηγούμαστε στο άτοπο να επιτρέπεται μόνο εν μέρει η ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση.

Επιπλέον, όπως προαναφέρθηκε η ομόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση επιτρέπεται λόγω σεβασμού στην επιθυμία ενός ζευγαριού να αποκτήσει παιδί, γεγονός που ανετράπη λόγω του θανάτου ενός από τους δύο. Το ίδιο επιχείρημα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και για το επιτρεπτό της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης. Ειδικότερα, λαμβανομένης υπόψη πέραν της βιολογικής και της κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας[36] δεν πρέπει να απαγορεύεται  η ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, διότι ακόμη και στην περίπτωση που δεν χρησιμοποιηθεί γεννητικό υλικό του θανόντος, αλλά τρίτου δότη, το τέκνο που τυχόν προκύψει θα θεωρείται συναισθηματικά και νομικά δικό του. Επομένως, η επιθυμία απόκτησης παιδιού δεν περιορίζεται στην απόκτηση ενός παιδιού που βιολογικά θα κατάγεται από τον θανόντα.

Επιπρόσθετα, από το γράμμα του νόμου δεν προκύπτει κάποιος περιορισμός αναφορικά με την προέλευση του γεννητικού υλικού που μπορεί να χρησιμοποιηθεί[37]. Ειδικότερα, η προϋπόθεση του κινδύνου στειρότητας ως απόδειξη του επιτρεπτού μόνο της ομόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης και δεν έχει αποφασιστικό χαρακτήρα, όπως επίσης και η βούληση της νομοπαρασκευαστικής ομάδας του Ν. 3089/2002, και επίσης αναιρείται ως επιχείρημα από τη διαζευκτική αναφορά ως όρου του επιτρεπτού και του κινδύνου ζωής[38]. Επομένως, η στενή ερμηνεία του άρθρου 1457 του Α.Κ. που υποστηρίζεται από την αντίθετη προαναφερθείσα άποψη στηρίζεται στον νομικό εφησυχασμό, λόγω του οποίου καθυστερεί η συμπόρευση της νομικής θεωρίας με την ηθική της κοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, σε μια εποχή που πλέον επιτρέπεται νομικά και δεν κατακρίνεται κοινωνικά ούτε η δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας, ακόμα και με τεχνητή γονιμοποίηση με δωρεά γεννητικού υλικού ή και με την παράλληλη βοήθεια παρένθετης μητέρας, ούτε η ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση όταν αμφότερα τα ενδιαφερόμενα μέρη βρίσκονται εν ζωή, ούτε η σύναψη συμφώνου συμβίωσης μεταξύ ανθρώπων του ίδιου φύλλου και πλήθος άλλων παρόμοιων ζητημάτων, είναι νομικά και κοινωνικά οπισθοδρομικό να μην επιτρέπεται η ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, ειδικά μάλιστα από τη στιγμή που υφίστανται νομοθετικές δικλίδες ασφαλείας, όπως η συναίνεση και ο χρονικός περιορισμός που αναλύθηκαν ανωτέρω.

Στην ευρεία και όχι στενή ερμηνεία των όρων του επιτρεπτού της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης συνηγορεί και το γεγονός ότι παρόλο που το άρθρο 1457 του Α.Κ. κάνει λόγο για τεχνητή γονιμοποίηση, επιτρέπεται και η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση και η μεταθανάτια τεχνητή εμφύτευση του ήδη κατά το χρόνο που ζούσε ο μετέπειτα θανών γονιμοποιηθέντος εξωσωματικά ωαρίου. Επομένως, δεν είναι ορθό άλλοτε να γίνεται στενή και άλλοτε ευρεία ερμηνεία του ίδιου άρθρου, διότι κάτι τέτοιο δεν είναι νομικά ορθολογικό.

Μάλιστα, τουλάχιστον θα έπρεπε να γίνει μία διάκριση της περίπτωσης της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης και της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής εμφύτευσης του εμβρύου που δημιουργήθηκε όσο ο άντρας ήταν εν ζωή. Πιο αναλυτικά, δεν συντρέχει κανένας λόγος απαγόρευσης της τελευταίας δεδομένου ότι προκύπτει με ασφάλεια και σαφήνεια η θέληση του θανόντα να αποκτήσει τέκνο χρησιμοποιώντας αλλότριο γεννητικό υλικό. Σε αντίθετη περίπτωση θα ανέκυπτε ζήτημα κατάφωρης παραβίασης της ιδιωτικής αυτονομίας του εκάστοτε ατόμου.

Στηριζόμενοι στην ιδιωτική βούληση και αυτονομία του ατόμου καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι από αυτήν εξαρτάται το επιτρεπτό της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης με οποιονδήποτε τρόπο κι αν διενεργηθεί.

Σε κάθε περίπτωση αναγκαία προϋπόθεση αποτελεί η ύπαρξη ειδικής συναίνεσης για ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, χωρίς να αρκεί μία γενική συναίνεση. Βέβαια υποστηρίζεται ότι εάν δόθηκε συναίνεση για ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση εν ζωή και όχι ειδικά για μεταθανάτια, τότε σε ενδεχόμενο αιφνίδιου θανάτου, η συναίνεση αυτή αναπληρώνει το κενό της απαιτούμενης συναίνεσης για ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση[39]. Υπέρ αυτής της άποψης συντάσσεται και ο γράφων, δεδομένου ότι προκύπτει με σαφήνεια η ιδιωτική βούληση του θανόντος.

Α4) Αναλογική εφαρμογή

Σε περίπτωση θανάτου όχι του άντρα, αλλά της γυναίκας συζύγου ή συμβίας ή συντρόφου εφαρμόζεται αναλογικά το άρθρο 1457 σε συνδυασμό με το άρθρο 1458 του Α.Κ., όπως επιτάσσει το άρθρο 4 παρ. 2 του Συντάγματος που κατοχυρώνει την ισότητα των φύλων. Επομένως, στην εν λόγω περίπτωση ο σύζυγος ή συμβίος ή σύντροφος θα αιτηθεί στο αρμόδιο εκάστοτε Δικαστήριο άδεια για να διεξάγει μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας.[40]

Β) Τεκμήριο καταγωγής από γάμο

Β1) Κατά το άρθρο 1465 παρ.2 του Α.Κ.

Στο άρθρο 1465 παρ. 2 του Α.Κ. περιέχεται ρητή πρόβλεψη ότι ως τέκνο γεννημένο σε γάμο θεωρείται και το τέκνο που γεννήθηκε ύστερα από μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, εφόσον υπάρχει η απαιτούμενη κατά το άρθρο 1457 του Α.Κ. δικαστική άδεια.

Μοναδικό, λοιπόν, προαπαιτούμενο για την εφαρμογή τους ως άνω άρθρου αποτελεί η ύπαρξη δικαστικής άδειας προηγούμενης της διενέργειας της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης είτε με σπερματέγχυση είτε με εμφύτευση του γονιμοποιηθέντος ωαρίου στη μήτρα της γυναίκας[41]. Ως εκ τούτου ακόμη και εάν δεν πληρούνται τα κριτήρια του άρθρου 1457 του Α.Κ., όπως αναλυτικά εκτέθηκαν ανωτέρω, εφόσον η απόφαση του Δικαστηρίου που ενέκρινε την αίτηση της γυναίκας για διεξαγωγή μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης δεν προσβληθεί, τότε ισχύει το τεκμήριο πατρότητας του άρθρου 1465 παρ. 2 του Α.Κ..

Όταν, όμως, η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση διενεργείται πριν την πάροδο εξαμήνου ή μετά την πάροδο διετίας από τον θάνατο του συζύγου  θεωρείται ότι διενεργείται δίχως δικαστική άδεια, επειδή η τελευταία αναπτύσσει τα αποτελέσματα της μόνο στο μεσοδιάστημα των έξι μηνών και των δύο ετών από το θάνατο του συζύγου[42].

Πρόβλημα δημιουργείται επίσης στην περίπτωση που, προτού καταστεί αμετάκλητη[43] η απόφαση που έκανε δεκτή την αίτηση της γυναίκας για τη διενέργεια μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, ασκηθεί κατ’ αυτής ένδικο μέσο και εν συνεχεία εξαφανιστεί η πρωτόδικη απόφαση, εξαφάνιση η οποία έχει αναδρομική ισχύ. Το τεκμήριο της πατρότητας εν προκειμένω για να ανατραπεί δεν απαιτείται να προσβληθεί η πατρότητα, αλλά αρκεί να αναγνωριστεί δικαστικά η γέννηση του τέκνου εκτός γάμου κατά το άρθρο 592 παρ. 2 στοιχ. γ του ΚΠολΔ[44].

Ειδικότερα, πρόβλημα θα προκύψει στη συγκεκριμένη περίπτωση αναφορικά με την προσβολή δικαστικής απόφασης που επέτρεψε την απόκτηση τέκνου με ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, εφόσον επικρατήσει η άποψη που την θεωρεί μη επιτρεπτή νομικά, προβληματισμός που θα αναλυθεί εκτενέστερα παρακάτω.

Β2) Κατά το άρθρο 1465 παρ. 3 του Α.Κ.

Όπως και στη προηγούμενη παράγραφο του ίδιου άρθρου έτσι και σε αυτή περιλαμβάνεται ρητή πρόβλεψη για τη περίπτωση της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης.

Συγκεκριμένα ορίζεται ότι και στη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, που έγινε παρά την έλλειψη της προαπαιτούμενης δικαστικής άδειας του άρθρου 1457 του Α.Κ., αν το τέκνο γεννήθηκε μετά την τριακοσιοστή ημέρα από τη λύση ή την ακύρωση του γάμου, η απόδειξη της πατρότητας του συζύγου βαρύνει εκείνον που την επικαλείται.[45]

Η εν λόγω νομοθετική πρόβλεψη είναι συμπληρωματική της παραγράφου 2 του άρθρου 1465 του Α.Κ. και καλύπτει το κενό που προέκυπτε σχετικά με το τεκμήριο πατρότητας στη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση είτε όταν δεν υπήρχε εξαρχής δικαστική άδεια είτε όταν υπήρχε, αλλά λόγω ελαττώματος εν συνεχεία εξαφανίστηκε, κατόπιν άσκησης ένδικου μέσου.

Πρακτικά για την εφαρμογή του τεκμηρίου καταγωγής από γάμο του άρθρου 1465 παρ. 3 χρειάζεται η μητέρα να ασκήσει αναγνωριστική αγωγή κατά το άρθρο 592 παρ. 2 στοιχ. γ του ΚΠολΔ προκειμένου να αναγνωριστεί η καταγωγή του τέκνου από το σύζυγο, χωρίς να απαιτείται η εκούσια ή δικαστική αναγνώριση της πατρότητας[46].

Πρόβλημα θα ανακύψει και σε αυτή τη περίπτωση αναφορικά με την απόδειξη καταγωγής από γάμο τέκνου που γεννήθηκε με ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση δεδομένου ότι αυτό το τέκνο δεν κατάγεται βιολογικά από τον αποβιώσαντα άντρα, εφόσον επικρατήσει η άποψη που την θεωρεί μη επιτρεπτή νομικά, προβληματισμός που θα αναλυθεί εκτενέστερα παρακάτω.

Η συγκεκριμένη διάταξη έχει κατακριθεί με το επιχείρημα ότι θεσπίζει μία άνιση μεταχείριση αναφορικά με το τεκμήριο της πατρότητας μεταξύ των τέκνων που γεννήθηκαν με φυσική γονιμοποίηση και των τέκνων που γεννήθηκαν με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Αυτό συμβαίνει, διότι, στη φυσική γονιμοποίηση το τεκμήριο του άρθρου 1465 παρ. 3 αφορά μόνο τις περιπτώσεις παρατεταμένης κυοφορίας, οπότε εναλλακτικά θα πρέπει η γυναίκα να καταφύγει στη λύση της δικαστικής αναγνώρισης της πατρότητας, η οποία αποτελεί διαδικασία πιο δύσκολη και υπό την επιφύλαξη του άρθρου 1484, ενώ στην μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση που έγινε χωρίς την ύπαρξη δικαστικής άδειας ισχύει με μόνη την απόδειξη της βιολογικής καταγωγής από τον αποβιώσαντα και δεν έχει τον χρονικό περιορισμό των 300 ημερών. Ως εκ τούτου θεωρείται ότι η ως άνω διάταξη είναι αδικαιολόγητα ευμενής.[47]

Β3) Κατά το άρθρο 1465 παρ. 1 του Α.Κ.

Αν και σπάνια, ωστόσο δεν πρέπει να αποκλειστεί η περίπτωση της γέννησης τέκνου από μεταθανάτια ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση πριν περάσουν 300 ημέρες από το θάνατο του συζύγου ή συμβίου ή συντρόφου της γυναίκας.

Στην προκειμένη περίπτωση το τεκμήριο πατρότητας δεν θα βασιστεί ούτε στη δεύτερη ούτε στην τρίτη παράγραφο του άρθρου 1465 του Α.Κ., αλλά στην πρώτη παράγραφο αυτού[48].

Ειδικότερα, εφόσον το τέκνο γεννήθηκε μέσα σε 300 ημέρες από το θάνατο του άντρα τεκμαίρεται ότι έχει πατέρα τον τελευταίο. Η θέσπιση του τεκμηρίου πατρότητας με τη συγκεκριμένη ρύθμιση αποσκοπεί στη διασφάλιση του συμφέροντος του παιδιού υπερνικώντας το γεγονός ότι η τεχνητή γονιμοποίηση έγινε με αντίθετο στο νόμο τρόπο, αφού λογικά δεν προϋπήρχε δικαστική άδεια όταν έγινε η εμφύτευση, δεδομένου ότι η τελευταία θα έπρεπε να γίνει πριν την πάροδο έξι μηνών από τον θάνατο του άντρα προκειμένου να γεννηθεί το τέκνο εντός τριακοσίων ημερών από το θάνατο αυτού.

Πιο περίπλοκη είναι η περίπτωση της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης. Ωστόσο, και σε αυτήν την περίπτωση η θεωρία υποστηρίζει ότι εφαρμόζεται το τεκμήριο πατρότητας του άρθρου 1465 παρ. 1 και μάλιστα ανεξαρτήτως του επιτρεπτού ή μη αυτής. Βέβαια ασφάλεια παρέχει η δυνατότητα προσβολής της πατρότητας, η οποία είναι δυνατή και εάν ακόμα έχει συναινέσει ο θανών, αφού η συναίνεση του, πάντα κατά τη θεωρητική άποψη που δεν δέχεται το επιτρεπτό της ετερόλογης μεταθανάτιας γονιμοποίησης, είναι ανίσχυρη και δεν αποκλείει την προσβολή κατά το άρθρο 1471 παρ. 2 του Α.Κ..[49]

Β4) Κατά το άρθρο 1466 του Α.Κ.[50]

Σε περίπτωση που η γυναίκα συνάψει[51] μετά το θάνατο του συζύγου ή συμβίου ή συντρόφου της και πριν τη γέννηση του τέκνου τους γάμο ή σύμφωνο συμβίωσης με άλλον άντρα, τότε δημιουργείται μία σύγκρουση των τεκμηρίων πατρότητας του παιδιού που πρόκειται να γεννηθεί.

Ειδικότερα, ακόμη και εάν το παιδί γεννηθεί εντός 300 ημερών από το θάνατο του πρώτου άντρα, πατέρας αυτού θεωρείται ο εν ζωή σύζυγος/σύντροφος της μητέρας, δεδομένου ότι το άρθρο 1466 υπερτερεί του 1465 παρ. 1 του Α.Κ.. Σε κάθε περίπτωση είναι δυνατή η προσβολή της πατρότητας, δεδομένου ότι το τέκνο συνδέεται βιολογικά με τον αποβιώσαντα άντρα.

Και όταν το άρθρο 1466 συγκρούεται με το 1465 παρ. 3 του Α.Κ. υπερτερεί το πρώτο. Χρειάζεται, δηλαδή, αρχικά να προσβληθεί η πατρότητα του δεύτερου συζύγου/συντρόφου της γυναίκας και εν συνεχεία να ασκηθεί αναγνωριστική αγωγή[52] για απόδειξη της πατρότητας του αποβιώσαντα άντρα. Αυτό απαιτείται γιατί συστηματικά είναι ορθότερο να ασκηθεί προτεραία προσβολή της πατρότητας και κατόπιν αναγνωριστική αγωγή, από το να ασκηθεί αναγνωριστική αγωγή, η οποία να παύει αυτοδίκαια το μη προσβληθέν ήδη υφιστάμενο τεκμήριο πατρότητας. Επιπλέον, το άρθρο 1465 παρ. 3 δεν αφορά τέκνο που καλύπτεται από τεκμήριο πατρότητας.

Τέλος, σε πιθανή σύγκρουση του άρθρου 1466 με το 1465 παρ. 2 του Α.Κ. υποστηρίζεται ότι το τεκμήριο του πρώτου άρθρου θα μείνει ανενεργό, δεδομένου ότι είναι σχεδόν σίγουρο πατέρας να είναι ο αποβιώσας άντρας. Κι αυτό στηρίζεται στη σκέψη ότι η γυναίκα που έχει διεξάγει μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση έχει ξεκάθαρα την επιθυμία ως πατέρας του τέκνου της να αναγνωριστεί ο αποβιώσας, επομένως δεν είναι ορθή αναλογική εφαρμογή του άρθρου 1466 του Α.Κ., αφού ο σκοπός του εν λόγω άρθρου είναι να ρυθμίσει περίπτωση που δεν είναι ανάλογη με εκείνη της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης. Σε κάθε περίπτωση, στο ενδεχόμενο που πατέρας είναι ο δεύτερος σύζυγος/σύντροφος της γυναίκας υπάρχει η δυνατότητα προσβολής της πατρότητας προς αποκατάσταση της βιολογικής αλήθειας.[53]

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Συμπερασματικά, ανακύπτει πρόβλημα αναφορικά με το τεκμήριο της πατρότητας στη περίπτωση της ετερόλογης μεταθανάτιας γονιμοποίησης.

Εφόσον επικρατήσει η άποψη του επιτρεπτού της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, τότε είναι δυνατή η αναγνώριση του τεκμηρίου πατρότητας μέσω του άρθρου 1465 παρ. 2 του Α.Κ..

Εφόσον, όμως, επικρατήσει η αντίθετη άποψη, πρέπει να γίνει η ακόλουθη διάκριση. Εάν δεν προσβληθεί με ένδικο μέσο η δικαστική απόφαση που επέτρεψε την ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, τότε το τεκμήριο πατρότητας θεμελιώνεται και πάλι μέσω του άρθρου 1465 παρ. 2 του Α.Κ.[54]. Εάν, όμως, η ως άνω απόφαση εξαφανιστεί, τότε το τεκμήριο πατρότητας όχι μόνο δεν θεμελιώνεται στο άρθρο 1465 παρ. 2, αλλά ούτε και στο άρθρο 1465 παρ. 3, δεδομένου ότι δεν υπάρχει βιολογική καταγωγή από τον αποβιώσαντα[55].

Επομένως, η μόνη επιλογή το τέκνο να έχει πατέρα είναι είτε η γυναίκα να προβεί σε παράνομη ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση προκειμένου το τέκνο να γεννηθεί εντός τριακοσίων ημερών από το θάνατο του άντρα και ως εκ τούτου να καλύπτεται από το τεκμήριο πατρότητας που προβλέπεται στο άρθρο 1465 παρ. 1[56]. Σε αντίθετη περίπτωση, το τέκνο θα γεννηθεί ορφανό.

Ultimum refugium για να μη γεννηθεί το τέκνο χωρίς πατέρα είναι είτε να αναγνωριστεί εκούσια από το δότη του γεννητικού υλικού, γεγονός που δεν απαγορεύεται από το άρθρο 1479 παρ. 2 του Α.Κ., το οποίο απαγορεύει την δικαστική αναγνώριση, αλλά η ταυτότητα του δότη θα έχει γνωστοποιηθεί κατά παράβαση του άρθρου 1460 του Α.Κ., είτε η γυναίκα να συνάψει νέο γάμο ή σύμφωνο συμβίωσης για να καλύπτεται από το τεκμήριο πατρότητας του άρθρου 1466 του Α.Κ., εφόσον βέβαια το τέκνο γεννηθεί μετά τη σύναψη του, είτε να το αναγνωρίσει ο νέος συμβίος της μητέρας εκούσια, μολονότι δεν είναι δικό του βιολογικά τέκνο. Σε αυτές τις περιπτώσεις όμως το τέκνο δεν θα συνδεθεί νομικά με τον κοινωνικοσυναισθηματικό του πατέρα, ο οποίος είναι ο αποβιώσας.

Επομένως, οδηγούμαστε στο άτοπο να υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να γεννηθεί από ετερόλογη μεταθανάτια γονιμοποίηση ένα παιδί ορφανό ή να αποκτήσει ένα παιδί έναν άλλο πατέρα από αυτόν που συνδέεται με κοινωνικοσυναισθηματική συγγένεια, παρά να τεκμηριωθεί η πατρότητα αυτού από τον αποβιώσαντα άντρα, ο οποίος να έχει ήδη εκφράσει ρητά και ξεκάθαρα τη βούληση του να αποκτήσει τέκνο μετά θάνατον με δωρεά γεννητικού υλικού. Η ανάγκη αναζήτησης εναλλακτικών για την κάλυψη του τεκμηρίου πατρότητας είναι πράξη αντίθετη στο δικαιϊκό μας σύστημα που αναγάγει την προστασία του τέκνου σε υπέρτατο αγαθό[57], γεγονός που φαίνεται και από το ότι ακόμη και το μέρος της θεωρίας που θεωρεί μη επιτρεπτή την ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση δέχεται έστω το τεκμήριο πατρότητας του άρθρου 1465 παρ. 1 του Α.Κ..

Πρόταση του γράφοντος είναι η αναγνώριση του επιτρεπτού της ετερόλογης μεταθανάτιας γονιμοποίησης, βεβαίως κατόπιν ύπαρξης ειδικής προς τούτο συναίνεσης μέσω του άρθρου 1475 παρ. 2 του Α.Κ.[58]. Με την αναγνώριση αυτή θα αποκλειστεί και η προσβολή της συναίνεσης κατά το άρθρο 1471 παρ. 2 του Α.Κ. Μόνο με αυτό το τρόπο υπάρχει σεβασμός στην ιδιωτική βούληση και προστασία του συμφέροντος του τέκνου ταυτόχρονα.

Ακόμη, στην περίπτωση που αναλύθηκε ανωτέρω, όπου μετά από σύναψη νέου γάμου/συμφώνου συμβίωσης γεννηθεί τέκνο με ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση χωρίς άδεια και μετά την πάροδο τριακοσίων ημερών από το θάνατο του άντρα, θα ήταν ορθότερο να εισαχθεί πλασματικό τεκμήριο πατρότητας λόγω της δοθείσας συναίνεσης του θανόντος και της προτεραίας προσβολής της πατρότητας από τον νέο σύζυγο/σύντροφο της γυναίκας.

Τέλος, υπάρχει η δυνατότητα κατοχύρωσης ειδικά ως επιτρεπτής της ετερόλογης μεταθανάτιας εμφύτευσης του γονιμοποιημένου ήδη από τότε που ήταν εν ζωή ο θανών ωαρίου και όχι της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης γενικά, δεδομένου ότι η πρώτη λόγω του προχωρημένου σταδίου της διαδικασίας εμφανίζεται ως περισσότερο και ευκολότερα κοινωνικά αποδεκτή[59]. Στη περίπτωση δε αυτή τίθεται ζήτημα αντισυγματικότητας και ειδικότερα παραβίασης των άρθρων 4 παρ. 1 και 5 παρ. 1 του Σ, αφού γίνεται διάκριση μεταξύ των ενδιαφερόμενων να προχωρήσουν σε ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, ανάλογα με την ακολουθούμενη ιατρική διαδικασία[60].

Προσωπική άποψη είναι να αναγνωριστεί νομοθετικά ως επιτρεπτή και η ετερόλογη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Βάση της άποψης αυτής αποτελεί η προάσπιση του συμφέροντος του τέκνου και η βούληση του αποβιώσαντος, αλλά και του εν ζωή γονέα, τα οποία πλήττπνται από την απουσία σχετικής ειδικής ρύθμισης, δεδομένου ότι δεν είναι νομικά και ηθικά ορθό, προκειμένου να λυθεί ένα υπαρκτό ζήτημα, να απαιτείται να καταστρατηγηθεί ο νόμος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

• Αγαλλοπούλου Χ. Πηνελόπη – Κουτσουράδης Γ. Αχιλλέας (επιμέλεια), Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2004.
• Βαθρακοκοίλης Β., ΕΡΝΟΜΑΚ – Οικογενειακό Δίκαιο (Άρθρα 1346-1694), Τόμος 5, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2004.
• Βελλής Γεώργιος, Ζητήματα από το ν. 3089/2002 για τη ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή (τεχνητή γονιμοποίηση), ΧΡΙΔ 2003, σ. 495 επ..
• Γεωργιάδης Απ., Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα 2017.
• Δάλλας-Βοργίας Παν., Τεχνητή γονιμοποίηση με το σπέρμα του αποθανόντος συζύγου, ΝοΒ 1986, σ. 1673 επ..
• Κουμουτζής Νίκος, Κενά στη ρύθμιση της μεταθανάτιας τεχνητής αναπαραγωγής, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, σ. 139 επ..
• Ίδιος, Αστικός Κώδικας σε επιμέλεια Γεωργιάδη Σ. Απόστολου – Σταθόπουλου Π. Μιχάλη, Π.Ν. Σάκκουλας, 2007, σ. 582 επ..
• Ίδιος, Μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση με χρήση ξένου γεννητικού υλικού, ΧΡΙΔ 2005, σ. 668 επ..
• Ίδιος, Η ίδρυση της συγγένειας με τον πατέρα μετά τον ν. 3089/2002, ΧΡΙΔ 2003, σ. 498 επ..
• Κουνουγέρη – Μανωλεδάκη Έφη, Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2018.
• Ίδια, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της οικογένειας, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, σ. 35 επ..
• Ίδια, Μελέτες Οικογενειακού Δικαίου & Δικαίου της Βιοϊατρικής (1980-2010), Εκδόσεις Σάκκουλα, 2010.
• Ίδια, Μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση και πρόωρη γέννηση: Η ίδρυση της συγγένειας, ΧΡΙΔ 2005, σ. 97 επ..
• Ίδια, Τεχνητή γονιμοποίηση και Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005.
• Ίδια, Σπέρμα, ωάριο και γονιμοποιημένο ωάριο που βρίσκονται έξω από το ανθρώπινο σώμα-Η νομική τους φύση και μεταχείριση κατά το αστικό δίκαιο (Προβλήματα της εξωσωματικής γονιμοποίησης), Αρμενόπουλος 1999, σ. 465 επ..
• Λέκκας Γ., Ιατρικώς Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και συγγένεια στο Ελληνικό Δίκαιο-Καθιέρωση της «κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας» ή της τεκνοποιίας χωρίς συγγένεια;, Το οικογενειακό δίκαιο στον 21^ο αιώνα σε επιμέλεια Παπαχρίστου Θ.-Μήτρου Λίλιαν-Βιδάλης Τάκης-Ξηρός Θανάσης, Εκδόσεις Σάκκουλα, σ. 41 επ..
• Παναγοπούλου-Κουτνατζή Φ., Το συμφέρον του τέκνου στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: μία ηθικό-συνταγματική θεώρηση, Εφημερίδα Διοικητικού δικαίου 2016, σ. 202 επ..
• Παντελίδου Καλλιρόη, Χρόνος και ηλικία στην τεχνητή γονιμοποίηση, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, σ. 59 επ..
• Ίδια, Παρατηρήσεις στο Σχέδιο Νόμου για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, ΧΡΙΔ 2002, σ. 586 επ..
• Παπαζήση Θ. Ιατρικά βοηθούμενη αναπαραγωγή: Στοιχεία πραγματικού της ρύθμισης και νομική φύση των εννόμων σχέσεων, ΕλλΔνη 2018, σ. 979 επ..
• Παπαχρίστου Θ., Η τεχνητή αναπαραγωγή στον αστικό κώδικα, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2003.
• Σπυριδάκης Ι., Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020.
• Ίδιος, Εκούσια Δικαιοδοσία, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2019.
• Τροκάνας Δ. Θεόδωρος, Ανθρώπινη Αναπαραγωγή – Η ιδιωτική αυτονομία και τα όριά της σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2011.
• Τσαλίδης Αντώνιος, Μεταθανάτια γονιμοποίηση: Μια αμφιλεγόμενη μέθοδος Ι.Υ.Α., Ιατρικό Δίκαιο και Βιοηθική, Εκδόσεις Σάκκουλα, Τεύχος 30, 2015.
• Φίλιος Π., Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2011.
• Φουντεδάκη Κατερίνα, Ανθρώπινη αναπαραγωγή και αστική ιατρική ευθύνη σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2007.
• Ίδια, Το τεκμήριο της πατρότητας του συζύγου στην περίπτωση της μεταθανάτιας (post mortem) τεχνητής γονιμοποίησης, σε Συλλογικό Έργο Τιμητικό Τόμο για τον Ιωάννη Μανωλεδάκη, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2007, σ. 965 επ..
• Ίδια, Αστικός Κώδικας σε επιμέλεια Γεωργιάδη Σ. Απόστολου – Σταθόπουλου Π. Μιχάλη, Π.Ν. Σάκκουλας, 2007, σ. 711 επ..
• Ψαρούλης Δημήτριος-Βούλτσος Πολυχρόνης, Ιατρικό Δίκαιο-Στοιχεία Βιοηθικής, UNIVERSITY STUDIO PRESS, 2010.
• Ψούνη Ν., Κληρονομικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2016.

ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ

• ΠολΠρΘες/νίκης, 11874/2020, αδημ..
• ΠολΠρΘες/νίκης 7921/2019 αδημ..
• ΠολΠρΘες/νίκης 12574/2019, Ιατρικό Δίκαιο και Βιοηθική, Εκδόσεις Σάκκουλα, Τεύχος 48, 2020.
• ΕφΑθ 5887/2018, ΝΟΜΟΣ.
• ΠολΠρΘες/νίκης 15344/2017, ΝΟΜΟΣ.
• ΜονΠρΘες/νίκης, 4318/2014, ΝΟΜΟΣ.
• ΜονΠρΘες/νίκης, 7013/2013, ΝΟΜΟΣ.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• ΝΟΜΟS ΒΑΣΕΙΣ ΝΟΜΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
• Sakkoulas-Online.gr

 

[1] Θ. Παπαχρίστου, Η τεχνητή αναπαραγωγή στον αστικό κώδικα, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2003, σ. 56, 59, Νίκος Κουμουτζής, Μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση με χρήση ξένου γεννητικού υλικού, ΧΡΙΔ 2005, σ. 668 επ., Θεόδωρος Δ. Τροκάνας, Ανθρώπινη Αναπαραγωγή-Η ιδιωτική αυτονομία και τα όρια της, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2011, σ. 394 επ., Νίκος Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας σε επιμέλεια Απόστολου Σ. Γεωργιάδη-Μιχάλη Π. Σταθόπουλου, Τόμος VII, Π.Ν. Σάκκουλας, 2007, σ. 586.

[2] Α. Γεωργιάδης, Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2017, σ. 443 επ..

[3] Γεωργιάδης, ό.π., σ. 444, όπου αναφέρεται ότι με τον θάνατο εξομοιώνεται και η κήρυξη σε αφάνεια του άρθρου 48 παρ. 1 του Α.Κ..

[4] Ν. Ψούνη, Κληρονομικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2016, σ. 311, 315.

[5] Ι. Σπυριδάκης, Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020, σ. 824, 827 επ..

[6] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 588, 595, όπου αναφέρει ότι η προϋπόθεση του ζεύγους καλύπτει τη προϋπόθεση να υπάρχει κοινή πρόθεση, έστω και μελλοντική, τεκνοποιίας. Η δε τελευταία περιορίζεται από τα χρηστά ήθη και δεν επιτρέπει την πρόσβαση στην post mortem τεχνητή γονιμοποίηση με πρόθεση αποκλειστικά και μόνο τη κληρονομική διαδοχή. Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση όπου το ζευγάρι βρίσκεται σε τέτοια ψυχολογική κατάσταση που θα ήταν αφύσικο να προσπαθούσε να τεκνοποιήσει, όπως γίνεται στην περίπτωση που ο άντρας θα βρεθεί σε κατάσταση που θα υπάρχει κίνδυνος θανάτου.

[7] Κατερίνα Φουντεδάκη, Ανθρώπινη αναπαραγωγή και αστική ιατρική ευθύνη, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2007, σ. 184 επ., όπου αναφέρονται επιχειρήματα αποκλεισμού της περίπτωσης της αντιμετώπισης κινδύνου ζωής ως περίπτωσης που επιτρέπεται η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, λόγω θέσπισης της ιατρικής αναγκαιότητας ως γενικής προϋπόθεσης εφαρμογής όλων των μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και λόγω κινδύνου καταστρατήγησης του νόμου, μέσω καταχρηστικής επίκλησης κινδύνου ζωής, Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 592, όπου αποκλείεται η περίπτωση του γήρατος από τις περιπτώσεις κινδύνου θανάτου.

[8] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 590, εάν όμως το ζευγάρι δεν είχε σχεδιάσει να αποκτήσει τέκνο εν ζωή, τότε δεν επιτρέπεται η προσφυγή στο άρθρο 1457 του Α.Κ., διότι το τελευταίο λειτουργεί ως εναλλακτικό και όχι ως αποκλειστικό μέσο τεκνοποιίας.

[9] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 594, συμπεριλαμβάνεται δηλαδή και η περίπτωση του αναμενόμενου και η περίπτωση του αιφνίδιου θανάτου. Η επικινδυνότητα, δε, ως προς την επέλευση του θανάτου κρίνεται αντικειμενικά , με την εξαίρεση της περίπτωσης της δικαιολογημένης δημιουργίας της εντύπωσης ύπαρξης βάσιμου κινδύνου θανάτου, Ίδιος, Κενά στη ρύθμιση της μεταθανάτιας τεχνητής αναπαραγωγής, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, σ. 143.

[10] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 593.

[11] Παπαχρίστου, ό.π., σ. 61.

[12] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 596 επ., προηγούμενη της συναίνεσης και απαραίτητη για την εγκυρότητα της είναι η ενημέρωση.

[13] Με αυτό τον τρόπο ο νομοθέτης προσπάθησε να διασφαλίσει ότι η απόφαση για απόκτηση ενός παιδιού με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση είναι προϊόν ώριμης σκέψης και εκδηλώνεται με επισημότητα, Πβλ ΠολΠρΘες/νίκης 15344/2017, ΝΟΜΟΣ, όπου έγινε δεχτή συναίνεση που δόθηκε με ιδιόγραφη διαθήκη, λόγω του ότι στο άρθρο 7 παρ. 6 του Ν. 3305/2005, ο οποίος είναι μεταγενέστερος του άρθρου 1457 του Α.Κ. η συμβολαιογραφική συναίνεση δεν απαιτείται όταν υπάρχει γάμος και επειδή δεν θεωρήθηκε ότι προσέκρουε στα χρηστά ήθη, αφού η συναίνεση του άντρα είχε διατυπωθεί ρητά, ΜονΠρΘες/νίκης 4318/2014, ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 5887/2018, ΝΟΜΟΣ, όπου η μη ύπαρξη συναίνεσης με συμβολαιογραφικό έγγραφο, αλλά ενυπόγραφης συναίνεσης σε ιδιωτικό έγγραφο και ειδικότερα σε έντυπο συναίνεσης κέντρου εξωσωματικής, κρίθηκε ότι οφείλεται σε δικαιολογημένη άγνοια των συζύγων και ως εκ τούτου η αίτηση δεν έπασχε από έλλειψη νομιμότητας, Ι. Σπυριδάκης, Εκούσια Δικαιοδοσία, 2019, σ. 165.

[14] Παπαχρίστου, ό.π., σ. 61 επ., όπου αναφέρεται ως πρόβλημα η πιθανή ανάκληση με δεύτερη δημόσια διαθήκη της δημόσιας διαθήκης που περιελάμβανε τη συναίνεση, το οποίο είναι όμως ένα πρόβλημα που αφορά τη γενικότερη δυνατότητα ανάκλησης της συναίνεσης. Είναι, επίσης, δυνατή η μετά θάνατον  ανάκληση της συναίνεσης, που δόθηκε με εν ζωή με συμβολαιογραφικό έγγραφο, με δημόσια διαθήκη, Τροκάνας, ό.π., σ. 405, ΠολΠρΘες/νίκης 12574/2019, Ιατρικό δίκαιο και βιοηθική, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020, τεύχος 49, όπου η ανανέωση της κρυοσυντήρησης του γεννητικού υλικού λίγο πριν πεθάνει και η εξουσιοδότηση διαχείρισης του στη γυναίκα που περιέχονται σε ιδιόγραφη διαθήκη αντικαθιστούν τη συναίνεση.

[15] Γεωργιάδης, ό.π, σ. 443 και Σπυριδάκης, ό.π., σ. 322, στη περίπτωση της αφάνειας το χρονικό όριο των έξι μηνών ξεκινάει από όταν η απόφαση που κήρυξε την αφάνεια καταστεί αμετάκλητη.

[16] Δημήτριος Ψαρούλης-Πολυχρόνης Βούλτσος, Ιατρικό Δίκαιο-Στοιχεία Βιοηθικής, UNIVERSITY STUDIO PRESS, 2010, σ. 114, όπου αναφέρονται συναισθήματα εξιδανίκευσης του νεκρού ή ενοχής.

[17] ΠολΠρΘες/νίκης 7921/2019, αδημ., όπου για λόγο ανωτέρας βίας, ειδικότερα για πρόβλημα υγείας που διαγνώστηκε απρόσμενα και εμπόδιζε την εμφύτευση, έγινε δεκτή αίτηση για παράταση που χρονικού σημείου εμφύτευσης, η οποία είχε επιτραπεί με προγενέστερη δικαστική απόφαση, μετά τη πάροδο των δύο αιτών από το θάνατο του συζύγου, με το σκεπτικό ότι η διετής προθεσμία ανεστάλη για 29 μέρες, ΠολΠρΘες/νίκης 12574/2019, Ιατρικό δίκαιο και βιοηθική, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020, τεύχος 49 όπου ως λόγος ανωτέρας βίας κρίθηκε η αδυναμία της αιτούσας μεταφοράς του γεννητικού υλικού του θανόντος συζύγου της στην Ελλάδα, Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 601.

[18] Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Μελέτες Οικογενειακού Δικαίου &Δικαίου της Βιοϊατρικής (1980-2010), Εκδόσεις Σάκκουλα, 2010, σ. 456.

[19] Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Μελέτες, ό.π., σ. 504, Τροκάνας, ό.π., σ. 401, 406.

[20] Λογικά ορθό, αφού η αιτούσα έχει την πλήρη ελευθερία να μην προχωρήσει περαιτέρω μετά την πάροδο του εξαμήνου.

[21] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 600, Κ. Παντελίδου, Χρόνος και ηλικία στην τεχνητή γονιμοποίηση, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, σ. 62, 66.

[22] Νίκος Κουμουτζής, Η ίδρυση της συγγένειας με τον πατέρα μετά τον ν. 3089/2002, ΧΡΙΔ 2003, σ. 498 επ. Η δικαστική άδεια πρέπει να υπάρχει όχι πριν την εξωσωματική γονιμοποίηση, αλλά πριν την σπερματέγχυση ή την εμφύτευση.

[23] Κουμουτζής, Η ίδρυση της συγγένειας, ό.π., σ. 498 επ..

[24] Β. Βαθρακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ-Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2004, σ. 574, Παπαχρίστου, ό.π., σ. 65.

[25] Γεωργιάδης, ό.π., σ. 446.

[26] ΠολΠρΘες/νίκης 11874/2020, αδημ..

[27] Π. Φίλιος, Οικογενειακό δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2011, σ. 202, Τροκάνας, ό.π., σ. 396, Φουντεδάκη, Ανθρώπινη αναπαραγωγή και αστική ιατρική ευθύνη, ό.π., σ. 189, 190, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, σε επιμέλεια Πηνελόπη Χ. Αγαλλοπούλου-Αχιλλέα Γ. Κουτσουράδη, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2004, σ. 39 επ., Αντώνιος Τσαλίδης, Μεταθανάτια γονιμοποίηση: Μια αμφιλεγόμενη μέθοδος Ι.Υ.Α., Ιατρικό δίκαιο και βιοηθική, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020, τεύχος 30, το επιχείρημα περί μη δημιουργίας μονογονεϊκών οικογενειών λόγω νοσηρότητας αυτών έχει ατονήσει λόγω του αυξημένου αριθμού των διαζυγίων και του δικαιώματος απόκτησης τέκνου με Ι.Υ.Α. και από μόνη γυναίκα, Ψαρούλης-Βούλτσος, ό.π., σ. 115.

[28] Κ. Φουντεδάκη, Το τεκμήριο της πατρότητας του συζύγου στην περίπτωση της μεταθανάτιας (post mortem) τεχνητής γονιμοποίησης, Συλλογικό Έργο, Τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Μανωλεδάκη, τόμος 3, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2007, σ. 968 επ., Τροκάνας, ό.π., σ. 396 επ..

[29] Παν. Δάλλα-Βοργία, Τεχνητή γονιμοποίηση με το σπέρμα του αποθανόντος συζύγου, ΝοΒ 1986, σ. 1674, Πρβλ. Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 622, όπου αναφέρει ότι η εναλλακτική είναι το συμφέρον του παιδιού στην ανυπαρξία.

[30] Γεωργιάδης, ό.π., σ. 526, 527, Παπαχρίστου, ό.π., σ. 59, όπου απαιτεί ειδική προς τούτο συναίνεση, σ. 83, Βαθρακοκοίλης, ό.π., σ. 571, όπου για το επιτρεπτό της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης απαιτεί την ιατρική αναγκαιότητα και σ. 611, Τροκάνας, ό.π., σ. 397.

[31] Πρβλ. Φουντεδάκη, ό.π., υποσημ.12, όπου υποστηρίζει ότι η επέκταση της προστασίας της προσωπικότηταςκαι σε χρονικό σημείο μετά το θάνατο κατά το άρθρο 5 παρ. 1 του Σ αποτελεί άποψη αστήρικτη και χωρίς επαρκή αιτιολόγηση, όπως επίσης και ότι ανακύπτει ζήτημα του ορθού ή όχι της υπαγωγής όλων των μορφών της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στο άρθρο 5 παρ. 1 του Σ, Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2018, σ. 40 επ., Κουμουτζής, Μεταθανάτια Τεχνητή γονιμοποίηση, ό.π., σ. 668 επ., όπου δεν θεωρείται ότι υπάρχει αντίθεση στα χρηστά ήθη αφού κατ’ αρχάς η ετερόλογη και η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση ως κατ’ ιδίαν πράξεις είναι επιτρεπτές και δεδομένου ότι το λογικά ορθό είναι να υπάρχει κοινωνική συγκατάθεση στη χρήση της βιοτεχνολογίας όταν πρόκειται να υπερνικηθεί ένα σύνθετο πρόβλημα, Βλ. όμως και αντιρρήσεις σε Φουντεδάκη, Ανθρώπινη αναπαραγωγή και αστική ιατρική ευθύνη, ό.π., σ. 185, Πρβλ, Αγαλλοπούλου-Κουτσουράδης, ό.π., σ. 41, Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της οικογένειας, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, σ. 39, προστασία και από το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ.

[32] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 587, Τσαλίδης, ό.π., Πρβλ. Φ. Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Το συμφέρον του τέκνου στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: μία ηθικό-συνταγματική θεώρηση, Εφημερίδα Διοικητικού δικαίου 2016, σ. 202 επ..

[33] Γ. Λέκας, Ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και συγγένεια στο Ελληνικό Δίκαιο, Καθιέρωση της «κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας» ή της τεκνοποιίας χωρίς συγγένεια, Το οικογενειακό δίκαιο στον 21^ο αιώνα, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2001, σ. 43 επ..

[34] Κουμουτζής, Μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, ό.π., σ. 669, Θ. Παπαζήση, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: Στοιχεία πραγματικού της ρύθμισης και νομική φύση των εννόμων σχέσχων, ΕλλΔνη 2018, σ. 992, 993.

[35] Τροκάνας, ό.π., σ. 397, Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 587.

[36] Σπυριδάκης, ό.π.σ. 319, Λέκκας, ό.π., σ. 43, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της οικογένειας, ό.π., σ. 41.

[37] Σπυριδάκης, ό.π., σ. 323, Γ. Βελλής, Ζητήματα από το ν. 3089/2002 για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή (τεχνητή γονιμοποίηση, ΧΡΙΔ 2003, σ. 495 επ., Κουμουτζής, Μεταθανάτια Τεχνητή γονιμοποίηση, ό.π., σ. 668 επ..

[38] Κουμουτζής, Μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, ό.π., σ. 668 επ..

[39] Τροκάνας, ό.π., σ. 397.

[40] Γεωργιάδης, ό.π., σ. 443, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ. 41, Κουμουτζής, Κενά στη ρύθμιση της μεταθανάτιας τεχνητής αναπαραγωγής, ό.π., σ. 149 επ..

[41] Βαθρακοκοίλης, ό.π., σ. 611, Τροκάνας, ό.π., σ. 399, Αγαλλοπούλου-Κουτσουράδης, ό.π., σ. 162.

[42] Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Τεχνητή Γονιμοποίηση και Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005, σ. 118, 119, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ. 42, Κατερίνα Φουντεδάκη, Αστικός Κώδικας σε επιμέλεια Απόστολου Σ. Γεωργιάδη-Μιχάλη Π. Σταθόπουλου, Τόμος VII, Π.Ν. Σάκκουλας, 2007, σ. 736, Πρβλ. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Μελέτες, ό.π., σ. 505, 507, όπου υποστηρίζεται ότι εφόσον έχει χορηγηθεί δικαστική άδεια, τότε ακόμη κι εάν παραβιαστεί το χρονικό όριο της διετίας  η ίδρυση ης πατρότητας δεν θίγεται, δεδομένου ότι υπάρχει η δικαστική απόφαση του άρθρου 1465 παρ. 2 του Α.Κ..

[43]  Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ. 108, Βαθρακοκοίλης, ό.π., σ. 574.

[44] Φουντεδάκη, ό.π., σ. 971, Γεωργιάδης, ό.π., σ. 527, 528, Φουντεδάκη, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 738.

[45] Παπαχρίστου, ό.π., σ. 81, όπου αναφέρονται ως τρόποι απόδειξης της πατρότητας οι ιατρικές βεβαιώσεις που πιστοποιούν την προέλευση του σπέρματος, αλλά και η εκταφή του πτώματος του θανόντος άντρα., ενώ στην περίπτωση της ελεύθερης ένωσης η συμβολαιογραφική συναίνεση αρκεί για να τεκμηριώσει πατρότητα, ακόμη και εν απουσία δικαστικής άδειας και η αναγνώριση είναι απρόσβλητη (άρ. 1475 παρ. 2 και 1478 παρ. 2 του Α.Κ.).

[46] Φουντεδάκη, ό.π., σ. 973, Ψούνη, ό.π., σ. 309, 310.

[47] Φουντεδάκη, ό.π., σ. 974, Φίλιος, ό.π., σ. 204, Τροκάνας, ό.π., σ. 399, 400.

[48] Γεωργιάδης, ό.π., σ. 528, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Μελέτες, ό.π., σ. 528 επ., Φουντεδάκη, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 740.

[49] Φουντεδάκη, ό.π., σ. 975.

[50] Φουντεδάκη, ό.π., σ. 976 επ..

[51] Τροκάνας, ό.π., σ. 400, όπου η σύναψη νέου γάμου ή συμφώνου συμβίωσης δεν αποτελεί αρνητική προϋπόθεση χορήγησης της δικαστικής άδειας.

[52] Ή εκούσια ή δικαστική αναγνώριση της πατρότητας.

[53] Φουντεδάκη, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 746.

[54] Κουμουτζής, Η ίδρυση της συγγένειας, ό.π., σ. 499, Φουντεδάκη, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 735, Παπαχρίστου, ό.π., σ. 80.

[55] Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Τεχνητή Γονιμοποίηση και Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ. 121 επ., Ίδια, Μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση και πρόωρη γέννηση: Η ίδρυση της συγγένειας, ΧΡΙΔ 2005, σ. 97 επ..

[56] Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Τεχνητή Γονιμοποίηση και Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ. 121 επ., Φουντεδάκη, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 741, με την προϋπόθεση ότι δεν θα προσβληθεί η πατρότητα, δεδομένου ότι εάν η ετερόλογη μεταθανάτια γονιμοποίηση δεν θεωρηθεί επιτρεπτή, τότε η συγκατάθεση του άρ. 1471 παρ. 2 περ. 2 του Α.Κ. δεν έχει ισχύ, Πρβλ. Παπαζήση, ΕλλΔνη, ό.π., σ. 993.

 

[57] Έφη κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Σπέρμα, ωάριο και γονιμοποιημένο ωάριο που βρίσκονται έξω από το ανθρώπινο σώμα-Η νομική τους φύση και μεταχείριση κατά το αστικό δίκαιο, Αρμ. 1999, σ. 473 επ..

[58] Αγαλλοπούλου-Κουτσουράδης, ό.π., σ. 206.

[59] Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Μελέτες, ό.π., σ. 462, 530, όπου ως προϋπόθεση εμφανίζεται να έχει γίνει ήδη η τεχνητή γονιμοποίηση όσο ο άντρας είναι εν ζωή και να υπάρχει ειδική συμβολαιογραφική συναίνεση αυτού και για την μεταθανάτια εμφύτευση, Ίδια, ΧΡΙΔ, ό.π., σ. 97 επ., Τροκάνας, ό.π., σ. 397, Καλλιρόη Παντελίδου, Παρατηρήσεις στο σχέδιο νόμου για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, ΧΡΙΔ 2002, σ. 588, Παπαζήση, ΕλλΔνη, ό.π., σ. 993.

[60] Κουμουτζής, Μεταθανάτια Τεχνητή γονιμοποίηση, ό.π., σ. 668 επ..