Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΜΟΝΟΓΟΝΕΪΚΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕ ΤΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΠΑΡΕΝΘΕΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΑΠΟ ΑΓΑΜΟ ΜΟΝΑΧΙΚΟ ΑΝΤΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ

Εισαγωγή

Η ελληνική νομοθεσία[1] αναφορικά με την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή χαρακτηρίζεται στο σύνολό της από ένα πνεύμα προόδου και εκσυγχρονισμού με κύριο στόχο να καταστήσει επιτρεπτές προς χρήση τις δυνατότητες που παρέχει η ιατρική επιστήμη στην υποβοήθηση της αναπαραγωγής, χωρίς παράλληλα να πλήττεται το συμφέρον του τέκνου ή/και η έννομη τάξη και τα χρηστά ήθη.

Η φιλελεύθερη, λοιπόν, ελληνική νομοθεσία μεταξύ των μεθόδων ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής που επιτρέπει συμπεριλαμβάνει και την απόκτηση τέκνου με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας. Με την πάροδο των χρόνων, την εξοικείωση της ελληνικής κοινωνίας στην εν λόγω μέθοδο και την εξάλειψη ακόμα και των πιο αναχρονιστικών απόψεων που έκαναν λόγο ακόμα και για κίνδυνο καταστροφής του μοντέλου της κλασσικής ελληνικής οικογένειας, αλλά και του γάμου, πλέον η πρόσβαση στη συγκεκριμένη μέθοδο παρέχεται όχι μόνο στα ετερόφυλα έγγαμα ζευγάρια, αλλά και στα ετερόφυλα ζευγάρια που έχουν συνάψει σύμφωνο συμβίωσης[2], αλλά και στα ετερόφυλα ζευγάρια που ζουν σε ελεύθερη ένωση[3] και στην άγαμη μοναχική γυναίκα. Πέραν τούτων, στα υποκείμενα που δικαιούνται να αποκτήσουν τέκνο με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας συμπεριλαμβάνεται και η άγαμη μόνη γυναίκα. Ωστόσο, ενάντια στο γενικότερο πνεύμα της ελληνικής νομοθεσίας υφίστανται και κάποιοι αποκλεισμοί αναφορικά με τα υποκείμενα που δικαιούνται να προσφύγουν στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. Με πρόσχημα, λοιπόν την προστασία της οικογένειας και της γονεϊκότητας και δίχως ειδική και τεκμηριωμένη αιτιολογία αποκλείονται από τη χρήση της μεθόδου αυτής τα ομόφυλα ζευγάρια, τόσο μεταξύ αντρών όσο και γυναικών[4], αλλά και ο άγαμος μόνος άντρας, ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού[5].

Αντικείμενο ανάλυσης της συγκεκριμένη μελέτης αποτελεί η τελευταία περίπτωση. Οι λόγοι, δηλαδή, για τους οποίος ο άγαμος μοναχικός άντρας είναι αποκλεισμένος από τη δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας και η εξαγωγή ενός συμπεράσματος αναφορικά με το κατά πόσο οι λόγοι αυτοί είναι δικαιολογημένοι ή όχι.

• Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή[6]

Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή δεν είναι ρητά θεσμοθετημένο, αλλά σύμφωνα με την κρατούσα άποψη τυγχάνει συνταγματικής προστασίας στην περίπτωση της ΙΥΑ με βάση το άρθρο 5 παρ. 1 του Σ[7]. Πιο αναλυτικά, η απόκτηση απογόνων συνιστά τρόπο ανάπτυξης και ολοκλήρωσης της προσωπικότητας του ατόμου και συνεπώς έγκειται στη συνταγματική προστασία του εν λόγω άρθρου, το οποίο κατοχυρώνει τη δυνατότητα αυτοκαθορισού και αυτοδιάθεσης του ατόμου. Το γεγονός ότι ο συνταγματικός νομοθέτης του 1975 δεν είχε γνώση της προόδου της βιοτεχνολογίας δεν πρέπει να αποκλείει από την προστασία του άρθρου 5 του Σ την τεχνητή αναπαραγωγή.[8]

Σύμφωνα με άλλη άποψη, το δικαίωμα στην αναπαραγωγή προστατεύεται με βάση το άρθρο 9 παρ. 1 του Σ, εάν πρόκειται για ομόλογη, και το άρθρο 5 παρ. 1 του Σ, εάν πρόκειται για ετερόλογη. Επίσης, υποστηρίζεται ότι το δικαίωμα στην αναπαραγωγή ως ατομικό δικαίωμα συνάγεται από το άρθρο 5 παρ. 3 του Σ. Ωστόσο, σύμφωνα με άποψη της θεωρίας[9], από το προαναφερθέν άρθρο συνάγεται η συνταγματική προστασία αποκλειστικά και μόνο του δικαιώματος της φυσικής και όχι της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Σύμφωνα δε με άλλη άποψη της θεωρίας, η προστασία του δικαιώματος στην αναπαραγωγή πηγάζει από το άρθρο 9 παρ. 1 εδ. β του Σ[10] σχετικά με το δικαίωμα του απαραβίαστου της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, αλλά θεμελιώνεται και στο άρθρο 21 παρ. 1 του Σ σχετικά με την ίδρυση οικογένειας[11].

Μέρος της θεωρίας[12] υποστηρίζει ότι οι ρυθμίσεις του ν. 3089/2002 αντίκεινται στο άρθρο 21 παρ. 1 του Σ. Πιο αναλυτικά, πιστεύει ότι ο εν λόγω νόμος απηχεί νεοδαρβινικές τάσεις και μεταμοντέρνες αντιλήψεις νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας που μετατρέπουν το δικαίωμα αναπαραγωγής σε απόλυτο, μη σεβόμενος τα υπόλοιπα δικαιώματα που τίθενται ως περιορισμοί. Αρχικά, θίγεται το άρθρο 21 παρ. 1 του Σ που προστατεύει το γάμο, την οικογένεια, την παιδική ηλικία και την μητρότητα. Στην περίπτωση δε του γάμου δομικό στοιχείο είναι η ένωση δύο προσώπων διαφορετικών φύλων, η αρχή της μονογαμίας, η συμβατική φύση του που στηρίζεται στην ελευθερία συνάψεως και στην αρχή της τυπικής σύναψης και ο σκοπός του που είναι η διαρκής και πλήρης κοινωνία βίου, ενώ στην περίπτωση της οικογένειας δομικό στοιχείο είναι η οικογένεια που ιδρύεται με γάμο ενός άνδρα με μία γυναίκα και στο μέλλον περιλαμβάνει και τα τέκνα τους, αποκλείοντας τη συμμετοχή οιουδήποτε τρίτου, όπως π.χ. της παρένθετης μητέρας, ή την απουσία κάποιου, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της μονογονεϊκής οικογένειας. Στην περίπτωση της παιδικής ηλικίας δομικό στοιχείο είναι το φυσικό δικαίωμα του παιδιού να έχει τους φυσικούς του γονείς ως πατέρα και μητέρα. Επομένως, αφ’ ης στιγμής πλήττεται ο πυρήνας του άρθρου 21 παρ.1 του Σ κάθε οικογένεια που τα αρχικά της μέλη (οι γονείς) δεν έχουν παντρευτεί, κάθε μονογονεϊκή οικογένεια που σχηματίζεται είτε κατόπιν αίτησης άγαμης μοναχικής γυναίκας είτε μέσω μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, όπως επίσης και η προσφυγή στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας είναι αντισυνταγματικές.

Ωστόσο, το δικαίωμα αυτό υπόκειται σε περιορισμούς. Πιο αναλυτικά, ως υπαγόμενες στην εννοιολογική ομπρέλα του δικαιώματος στην αναπαραγωγή θεωρούνται αποκλειστικά και μόνο οι επιτρεπόμενες εκ του νόμου διαδικασίες, ενώ οι περιορισμοί που τίθενται είναι απαραίτητο να δημιουργούν συνθήκες ισότητας, αποφεύγοντας τις δυσμενείς διακρίσεις. Περιορισμοί, δηλαδή, που πηγάζουν από τα υπόλοιπα άρθρα του Συντάγματος[13] ή λειτουργούν προστατευτικά υπέρ του συμφέροντος των άλλων και εν προκειμένω του παιδιού[14] και της υγείας των εμπλεκομένων είναι δικαιολογημένοι, ενώ αντιθέτως περιορισμοί που στηρίζονται στο φύλο ή τις σεξουαλικές προτιμήσεις των εμπλεκομένων μερών θεωρούνται απαράδεκτοι, καθώς πλήττουν την αρχή της ίσης μεταχείρισης με το να αποκλείουν αδικαιολόγητα την πρόσβαση μέρους ενδιαφερομένων στη χρήση μεθόδων ΙΥΑ και εν προκειμένω στη δυνατότητα δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας, δεδομένου ότι όπως αναφέρεται και κατωτέρω[15] το φύλο και οι σεξουαλικές προτιμήσεις δεν αποτελούν παράγοντες που λαμβάνονται υπόψη για να κριθεί η γονεϊκή ικανότητα του εκάστοτε ατόμου.

Ως προς τη προστασία του συμφέροντος του παιδιού υποστηρίζεται η άποψη ότι δεν γίνεται να περιορίζεται το δικαίωμα του άρθρου 5 παρ. 1 του Σ για την προστασία του συμφέροντος ενός αγέννητου φορέα, αλλά και η αντίθετη άποψη κατά την οποία το άρθρο 2 παρ. 1 του Σ προστατεύει την αφηρημένη αξία της ανθρωπότητας γενικά και όχι μόνο την αξία συγκεκριμένων και υπαρκτών προσώπων, όπως επίσης και η άποψη ότι η αρχή της προστασίας του συμφέροντος του παιδιού δεν αφορά μόνο συγκεκριμένα και υπαρκτά παιδιά, γεγονός που αποτελεί και σημείο αναφοράς για τον Έλληνα νομοθέτη, ο οποίος έχει θεσπίσει ρυθμίσεις, όπως η νομική εξίσωση των παιδιών που έχουν γεννηθεί εκτός γάμου με εκείνα που έχουν γεννηθεί εντός γάμου.[16]

Τέλος, περιορισμοί ανακύπτουν και από την αόριστη και γενική νομική έννοια των χρηστών ηθών[17], περίπτωση, όμως, στην οποία απαιτείται να έχει οριστεί από τον νομοθέτη με τρόπο αντικειμενικό και ad hoc το περιεχόμενο τους, ούτως ώστε να αποτυπώνει την επικρατούσα ανά εποχή κοινωνική αντίληψη, αφουγκραζόμενος και κατανοώντας τις κοινωνικές ανάγκες και απαιτήσεις.

Το εν λόγω δικαίωμα συμπεριλαμβάνει εννοιολογικά όχι μόνο τη φυσική, αλλά και την ΙΥΑ και έχει διττή όψη. Πιο συγκεκριμένα, στην αρνητική του όψη αφορά την ελευθερία μη τεκνοποίησης, ενώ στη θετική του αφορά το δικαίωμα επιλογής του αριθμού των παιδιών που επιθυμεί το εκάστοτε υποκείμενο να αποκτήσει.

Επιπλέον, δεν πρέπει να σχετίζεται με άλλα δικαιώματα. Επομένως, διαφορετικό είναι τόσο το δικαίωμα της ίδρυσης και προστασίας της οικογένειας, δεδομένου ότι η τεκνοποίηση με την ανάληψη της ευθύνης της ανατροφής ενός τέκνου αποτελούν δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα, όσο και εκείνο της σεξουαλικής ελευθερίας, αφού η αναπαραγωγή δεν συνδέεται με τη σεξουαλική πράξη. Μολονότι η απόκτηση τέκνου συνεπάγεται αυτομάτως τη δημιουργία οικογένειας και τις περισσότερες φορές προϋπάρχει ή έπεται και η τέλεση γάμου, και στην περίπτωση αυτή το δικαίωμα στην προστασία της οικογένειας και του γάμου δεν ταυτίζεται με το δικαίωμα στην αναπαραγωγή.

Πέρα από τη συνταγματική προστασία το δικαίωμα στην αναπαραγωγή τυγχάνει και ευρωπαϊκής και διεθνούς προστασίας. Ειδικότερα, προστατεύεται από τα άρθρα 8 και 14 της ΕΣΔΑ και 7 και 9 της ΧΘΔ ΕΕ. Η θεωρία[18] υποστηρίζει ότι με το άρθρο 8 παρ. 1 της ΕΣΔΑ προστατεύεται η τεχνητή αναπαραγωγή ως υπαγόμενη στην ευρύτερη έννοια της αναπαραγωγής, η οποία αποτελεί έκφανση της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Η προστασία, όμως, αυτή επιδέχεται επίσης περιορισμούς και ως εκ τούτου το δικαίωμα που κατοχυρώνεται στην παρ. 1 του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ είναι ένα prima facie δικαίωμα και ουσιαστικά πρόκειται για ένα οριστικό μη δικαίωμα, το οποίο το ελληνικό κράτος έχει οριστική μη υποχρέωση σεβασμού του και που ενδέχεται να ματαιωθεί. Ο δε περιορισμός που ρυθμίζεται στη δεύτερη παράγραφο του ίδιου άρθρου, εναπόκειται στον εκάστοτε εθνικό νομοθέτη λόγω εγγύτερης και συνεπώς καλύτερης γνώσης των πιθανών επιβαλλόμενων από τα εκάστοτε εθνικά ήθη περιορισμών[19] και έχει ως δικαιολογητική βάση το συμφέρον των άλλων που στη συγκεκριμένη περίπτωση ως άλλος παρουσιάζεται το παιδί, το οποίο θα κληθεί να μεγαλώσει σε ένα ιδιόρρυθμο οικογενειακό σχήμα. Ο συγκεκριμένος περιορισμός παρουσιάζει το σφάλμα να λαμβάνεται υπόψη το συμφέρον ενός παιδιού στο στάδιο της κυοφορίας, όπου συνιστά εν δυνάμει πρόσωπο και ως εκ τούτου δεν μπορεί να αποτελέσει ρυθμιστικό της κρατικής και νομοθετικής πολιτικής παράγοντα. Κατά τη γνώμη του γράφοντος, ακόμα και στη περίπτωση που ληφθεί υπόψη το συμφέρον του τέκνου η ύπαρξη του είναι σίγουρο πιο συμφέρουσα από την ανυπαρξία του[20].

1.1 Αποκλεισμοί

1.1.1) Λόγω Υγείας[21]

Κατά το προϊσχύσαν νομοθετικό καθεστώς επικρατούσε στη θεωρία η άποψη ότι η πρόσβαση στις μεθόδους ΙΥΑ είχε de lege lata επικουρικό χαρακτήρα, μολονότι κάτι τέτοιο δεν οριζόταν ρητά. Ο ενστερνισμός της άποψης αυτής οδηγούσε στην αντίληψη της ΙΥΑ ως θεραπευτικής πράξης[22], γεγονός που συνεπαγόταν τον περιορισμό του δικαιώματος στην αναπαραγωγή, καθώς αποκλείονταν αυτομάτως όλοι όσοι δεν αντιμετώπιζαν ιατρικό πρόβλημα. Βέβαια αποκλείονταν και ο υπογόνιμος άγαμος μοναχικός άντρας.

Με βάση την εν λόγω θεωρητική άποψη το δικαίωμα στην αναπαραγωγή προστατεύονταν από το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στην προστασία της υγείας (άρ. 5 παρ. 5 και 21 παρ. 3 του Σ) και όχι από τα άρθρα 5 παρ. 1 και 3 του Σ, ενώ στην περίπτωση της άποψης ότι προστατεύεται από το άρθρο 9 παρ. 1 του Σ, ο αποκλεισμός οποιουδήποτε γόνιμου από τις διαδικασίες της ΙΥΑ με το πρόσχημα ότι η τελευταία αποτελεί θεραπευτική πράξη ήταν μη ανεκτός.

Η δε αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο είχε υποστηριχθεί ότι πρέπει να συμπεριλαμβάνει όχι μόνο προβλήματα γονιμότητας, αλλά και περιπτώσεις που η ανικανότητα απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο οφείλονταν σε αντικειμενικούς λόγους, οι οποίοι ήταν ανεξάρτητη από τη βούληση του εκάστοτε υποκειμένου, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση που ένας εκ του ζευγαριού εκτίει ποινή μακροχρόνιας κάθειρξης[23], αλλά και την περίπτωση που ο ενδιαφερόμενος είναι ομοφυλόφιλος, δεδομένου ότι η σεξουαλική προτίμηση δεν είναι δεκτική επιλογής.

Σύμφωνα με τη γνώμη του γράφοντος, η διασταλτική ερμηνεία εντάσσει στην αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο πέρα από τα ιατρικά προβλήματα γονιμότητας και τις περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν και οφείλονταν σε αντικειμενικούς λόγους ανεξάρτητους από τη βούληση των ενδιαφερομένων. Μεταξύ, λοιπόν, των λόγων που οδηγούν σε αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο επιβάλλεται να συμπεριληφθεί και ένας υποκειμενικός λόγος, ο οποίος δεν είναι άλλος από την επιλογή του εκάστοτε ενδιαφερόμενου υποκειμένου να μην έχει σύντροφο, αλλά να δημιουργήσει μονογονεϊκή οικογένεια, καθώς σε αντίθετη περίπτωση οδηγούμαστε στο παράδοξο ο νομοθέτης να τιμωρεί την μοναχικότητα και την μη εύρεση συντρόφου και να εκβιάζει το υποκείμενο στην ανεύρεση ενός συντρόφου, ενώ στην κοινωνική ελληνική πραγματικότητα είναι πλέον σύνηθες φαινόμενο η δημιουργία μονογονεϊκών οικογενειών, λόγος για τον οποίο επιτρέπεται και η πρόσβαση στις μεθόδους της ΙΥΑ σε άγαμες μοναχικές γυναίκες, αλλά όχι σε άγαμους μοναχικούς άντρες. Αντιθέτως, ο επικουρικός ρόλος της ΙΥΑ δεν δικαιολογεί τη θεώρηση άλλων υποκειμενικών λόγων, όπως είναι η αφιέρωση στην επαγγελματική καριέρα, ως λόγων που οδηγούν σε αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο, διότι τότε θα οδηγούμασταν σε μία κατάχρηση της χρήσης ΙΥΑ, η οποία θα επιλέγονταν αντί της φυσικής αναπαραγωγής ακόμα και όταν η τελευταία δεν θα ήταν αδύνατη.

Με τον Ν. 4958/2022 το άρθρο 1455 του ΑΚ τροποποιήθηκε με αποτέλεσμα η ιατρική υποβοήθηση στη ανθρώπινη αναπαραγωγή να επιτρέπεται πλέον όχι μόνο για να αντιμετωπίζεται η αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο ή για να αποφεύγεται η μετάδοση στο τέκνο σοβαρής ασθένειας, αλλά και για να διατηρείται η γονιμότητα, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ιατρικής αναγκαιότητας. Επομένως, μπορεί να υποστηριχιθεί ότι πλέον η πρόσβαση στην ΙΥΑ δεν αποτελεί αποκλειστικά και μόνο θεραπευτική πράξη.[24]

Με αυτή τη ρύθμιση εξαλείφθηκε η προϋπόθεση της ιατρικής αναγκαιότητας την οποία επέβαλαν τα χρηστά ήθη.[25]

1.1.2) Λόγω Φύλου

Παρόλο που σύσσωμη η νομοθεσία που αφορά την ΙΥΑ σέβεται την ισότητα των φύλων που κατοχυρώνεται ρητά από το άρθρο 4 παρ. 1 και 2 του Σ[26] χρησιμοποιώντας εκφράσεις ουδέτερης[27] νομικής γλώσσας χωρίς να εξειδικεύει το γένος και αναφερόμενη σε υποβοηθούμενο πρόσωπο, εμπεριέχει ορισμένες ρυθμίσεις που καταστρατηγούν την αρχή της έμφυλης ισότητας[28]. Μία από αυτές είναι ο αποκλεισμός των άγαμων μοναχικών αντρών[29] από τη δυνατότητα απόκτησης τέκνου με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας, καθώς ο ΑΚ στο άρθρο 1458 προβλέπει ότι μόνο η γυναίκα, είτε έγγαμη είτε σε ελεύθερη ένωση είτε μόνη, νομιμοποιείται ενεργητικά να αιτηθεί την απαραίτητη δικαστική άδεια προκειμένου μία άλλη γυναίκα να κυοφορήσει το τέκνο που επιθυμεί η πρώτη να αποκτήσει, ενώ και στο άρθρο 1456 εξειδικεύει την περίπτωση παροχής συναίνεσης που αφορά μόνο άγαμη γυναίκα και όχι άγαμο άντρα.[30]

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο το άρθρο 14 της ΕΣΔΑ κατοχυρώνει την απόλαυση των δικαιωμάτων της Σύμβασης, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνεται και το άρθρο 8 που αναλύθηκε ανωτέρω, χωρίς μεροληπτική διάκριση[31]. Στην ελληνική έννομη τάξη η παροχή της δυνατότητας δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας μέσω της απόκτησης τέκνου με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας αποκλειστικά και μόνο σε άγαμες μοναχικές γυναίκες και όχι σε άντρες συνιστά μεροληπτική διάκριση, δεδομένου ότι όπως αναφέρεται και κατωτέρω, μπορεί η γυναίκα από την κατασκευή-ανατομία της να διαθέτει μήτρα, ενώ ο άντρας όχι, αλλά αμφότερα τα δύο φύλα αδυνατούν να τεκνοποιήσουν αυτοδύναμα, καθώς ο άντρας μπορεί να χρειάζεται την μήτρα της παρένθετης μητέρας και τα ωάρια της δότριας, αλλά και η γυναίκα χρειάζεται το σπέρμα του δότη[32].

Η διάκριση δε αυτή αντίκειται και στο άρθρο 4 παρ. 2 του Σ[33], το οποίο αποτελεί καταρχήν μία κανονιστική αρχή που είναι δεσμευτική για τον νομοθέτη και η οποία επιτάσσει τη δημιουργία όχι μόνο τυπικής, αλλά και ουσιαστικής ισότητας μεταξύ των δύο φύλων. Τρόπο επίτευξης της τελευταίας συνιστά η μέριμνα από τον νομοθέτη και η ανάληψη πρωτοβουλιών προκειμένου η ισότητα να μην περιοριστεί μόνο στο νομικό πεδίο, αλλά να επιδράσει και στην πραγματική ζωή. Η αδυναμία, λοιπόν, κυοφορίας από τον άντρα αποτελεί μία πραγματική κατάσταση της κοινωνικής ζωής που χρίζει ειδικής ρύθμισης προκειμένου να επέλθει ισότητα, όπως επιτάσσει και το άρθρο 116 παρ. 2 του Σ και η αρχή του κοινωνικού κράτους, με βάση την οποία το τελευταίο οφείλει να διαμορφώσει όλες τις πραγματικές συνθήκες για την επέλευση της ισότητας. Το γεγονός ότι τα προηγούμενα χρόνια η ισότητα των δύο φύλων ταυτίστηκε σε απόλυτο βαθμό με τη λήψη μέτρων για την απαγόρευση των αρνητικών διακρίσεων κατά των γυναικών, δεν συνεπάγεται ότι οι άντρες στερούνται αυτού του ατομικού δικαιώματος.[34]

Βέβαια από μέρος της θεωρίας[35] υποστηρίζεται και η άποψη ότι ειδικά η περίπτωση της απόκτησης από άγαμο μοναχικό άντρα παιδιού με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας δεν εμπίπτει στο πεδίο της ισότητας των δύο φύλων, καθώς το δικαίωμα στην μητρότητα και το δικαίωμα στην πατρότητα δεν μπορεί να αντιμετωπίζονται με βάση την τυπική ισότητα, αλλά πρέπει να αντιμετωπίζονται με βάση την αναλογική ισότητα, εφόσον αποτελούν δύο βιολογικά διαφορετικές περιπτώσεις, δεδομένου ότι ο άντρας δεν κυοφορεί. Η επιστήμη, δηλαδή, επιτρέπεται κατά την άποψη αυτή να καλύπτει την ιατρική αναγκαιότητα χωρίς, όμως, να υπερβαίνει τους όρους της φύσης[36]. Βέβαια, η επιστήμη υπερβαίνει τους όρους της φύσης και όταν επιτρέπει σε μία άγαμη μοναχική γυναίκα να αποκτήσει τέκνο με δωρεά σπέρματος, πολλώ δε μάλλον όταν επιτρέπει σε μία γυναίκα υπογόνιμη λόγω αδυναμίας κυοφορίας να αποκτήσει παιδί μέσω παρένθετης μητέρας

Η προηγούμενη σκέψη χρησιμοποιεί επίσης ως επιχείρημα ότι το δικαίωμα στην μητρότητα υπερέχει του αντίστοιχου στην πατρότητα, λόγω της σωματικής και ψυχικής επιβάρυνσης της γυναίκας, αλλά και το ότι ενδεχόμενη αναγνώριση σχετικού δικαιώματος στον άντρα θα άνοιγε την κερκόπορτα της εμπορευματοποίησης του γυναικείου σώματος και θα οδηγούσε σε κοινωνική ανισότητα.[37]

Επίσης, έχει υποστηριχθεί ότι απόκλιση από το άρθρο 116 παρ. 2 του Σ δεν επιτρέπεται, με εξαίρεση την περίπτωση που απαιτείται διαφορετική μεταχείριση, η οποία οφείλεται σε ανάγκη μεγαλύτερης προστασίας της γυναίκας σε θέματα γάμου, μητρότητας και οικογένειας ή σε ανάγκη κάλυψης βιολογικών διαφορών.[38] Επομένως, εάν υπάρχει ανάγκη κάλυψης βιολογικών διαφορών υπέρ του άγαμου μοναχικού άνδρα δεν επιτρέπεται απόκλιση.

Άλλη θεωρητική άποψη εντοπίζει τον κίνδυνο εμπορευματοποίησης των μεθόδων ΙΥΑ στο γεγονός ότι γίνεται λόγος για συμφέρον και όχι για δικαίωμα του παιδιού, ενώ ταυτόχρονα γίνεται λόγος για δικαίωμα αναπαραγωγής. Επομένως, στο παιδί δεν αναγνωρίζεται η ίδια έκταση προστασίας με τον γονέα, το δικαίωμα του οποίο να αποκτήσει παιδί υπερτερεί του συμφέροντος του τελευταίου, με αποτέλεσμα αυτό να εκλαμβάνεται ως πράγμα.[39] Θεωρείται, λοιπόν, ότι μετατοπίστηκε το κέντρο προστασίας του οικογενειακού δικαίου από την προστασία του ανήλικου στην προστασία των γονέων που επιθυμούν πάση θυσία να αποκτήσουν ένα παιδί.[40]

Κατά τη γνώμη του γράφοντος δεν είναι νομικά ορθό να υπάρχει επιλεκτική ερμηνεία της έννοιας της ισότητας των δύο φύλων και να τροποποιείται αναλόγως το περιεχόμενο της. Εν ολίγοις, αφ’ ης στιγμής η ορθή ερμηνεία της αρχής της ισότητας των δύο φύλων είναι η ουσιαστική και όχι τυπική θεώρηση της δεν είναι νομικά ορθό να ερμηνεύεται η εν λόγω αρχή διαφορετικά μόνο στην περίπτωση της δυνατότητας πρόσβασης του άγαμου μοναχικού άντρα στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας.

Το δε επιχείρημα της υπεροχής του δικαιώματος στην μητρότητα έναντι του αντίστοιχου στην πατρότητα δεν ευσταθεί, καθώς στηρίζεται στη σωματική και ψυχική επιβάρυνση της γυναίκας, την οποία δεν υφίσταται ο άντρας, αλλά δεν λαμβάνει υπόψη της ότι δεν την υφίσταται ούτε η γυναίκα που αδυνατεί να κυοφορήσει και προσφεύγει στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. Επομένως, σε ενδεχόμενη εφαρμογή της άποψης αυτής το δικαίωμα στη μητρότητα της γόνιμης γυναίκας υπερτερεί του αντίστοιχου δικαιώματος της υπογόνιμης και κατ’ επέκταση οδηγεί σε κοινωνικές ανισότητες[41].

Τέλος, το επιχείρημα της ύπαρξης κινδύνου εμπορευματοποίησης του γυναικείου σώματος σε περίπτωση αναγνώρισης του δικαιώματος του άγαμου μοναχικού άντρα για απόκτηση τέκνου με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας αρχικά αναγνωρίζει ότι υφίσταται σχετικό ατομικό δικαίωμα του άντρα, στο οποίο συνειδητά επιλέγεται να αποκλείεται η πρόσβαση σε αυτόν. Κατά τη γνώμη του γράφοντος δεν είναι τόσο νομικά όσο και κοινωνικά ορθό να καταστρατηγείται οποιοδήποτε ατομικό δικαίωμα και εν προκειμένω το ατομικό δικαίωμα στην αναπαραγωγή, λόγω ενδεχόμενης ύπαρξης παρανομιών. Είναι κρατική και νομοθετική υποχρέωση η διαφύλαξη της νομιμότητας με την κατάλληλη ρύθμιση και τη θέσπιση δικλείδων ασφαλείας.

Πέρα από αυτό, η Ελλάδα διαθέτει ιδιαίτερα προοδευτικό νομοθετικό πλαίσιο σχετικά με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το  αναχρονιστικό νομοθετικό πλαίσιο[42] σχετικά με την παρένθετη μητρότητα που επικρατεί στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και το οποίο οφείλεται όχι σε νομικό πουριτανισμό, αλλά στον καθολικισμό, έχει καταστήσει την Ελλάδα μαζί έναν ιδανικό ιατρικό προορισμό. Μάλιστα, το υψηλό επίπεδο παροχής ιατρικών υπηρεσιών και το ασφαλές νομοθετικό πλαίσιο είναι παράγοντες που οι ενδιαφερόμενοι ευρωπαίοι συνεκτιμούν και κατατάσσουν την Ελλάδα υψηλά στην προτίμηση τους.

Αξίζει να αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι την τελευταία πενταετία μόνο στο Πολυμελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης δημοσιεύονταν περίπου εξήντα αποφάσεις παρένθετης μητρότητας ανά έτος[43], ενώ το τελευταίο έτος δημοσιεύτηκαν 111 αποφάσεις. Το πιο σημαντικό στοιχείο είναι ότι σε συντριπτικά μεγάλο ποσοστό οι αποφάσεις αυτές αφορούν αλλοδαπά ζευγάρια ή αλλοδαπές άγαμες μοναχικές γυναίκες. Άλλωστε κράτος και νομοθέτης έχουν επιλέξει συνειδητά να χρησιμοποιήσουν την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας προκειμένου να αναπτύξουν τον εθνικό ιατρικό τουρισμό, γεγονός που αποδεικνύεται περίτρανα από το ότι προκειμένου να κάνει χρήση αλλοδαπό ζευγάρι ή αλλοδαπή άγαμη μοναχική γυναίκα του ελληνικού νόμου για την παρένθετη μητρότητα απαιτείται είτε η αιτούσα είτε η παρένθετη μητέρα να έχει έστω προσωρινή διαμονή στην Ελλάδα, για την απόδειξη της οποίας δεν απαιτείται ούτε μισθωτήριο, αλλά αρκεί οποιοδήποτε πρόσφορο αποδεικτικό μέσο, ακόμα και υπεύθυνη δήλωση της εκάστοτε γυναίκας.

Επομένως, είναι προφανές ότι όλα αυτά τα ζευγάρια που έρχονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση προκειμένου να κάνουν χρήση του ελληνικού νόμου για την παρένθετη μητρότητα και να πραγματοποιήσουν το όνειρό τους να αποκτήσουν παιδί δεν συνεργάζονται με μία παρένθετη μητέρα μόνο λόγω φιλικών σχέσεων. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από το ότι οι παρένθετες μητέρες προέρχονται στην πλειονότητά τους από χώρες που ο πληθυσμός τους είναι σε δεινή οικονομική κατάσταση, όπως η Βουλγαρία, η Αλβανία, η Γεωργία κ.α.[44], σε συνδυασμό με την υπ’ αριθμ. 1704/2022 απόφαση της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής[45], η οποία πλέον έθεσε συγκεκριμένη πρόβλεψη[46] για καταβολή αποζημίωσης λόγω σωματικής καταπόνησης και αποχής από την εργασία στην παρένθετη μητέρα, αναγνωρίζοντας ότι οι φιλικές σχέσεις δεν αρκούν για τη συνεργασία δύο γυναικών που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους.[47] Την απουσία φιλικών σχέσεων αναγνώρισε η ίδια απόφαση και με την πρόβλεψη της ότι κατ’ αναλογική εφαρμογή του εδαφίου γ της παρ. 5 του άρθρου 8 του ν. 3305/2005, όπως ισχύει, για την ανεύρεση δοτών γεννητικού υλικού και την καταβολή δαπανών και αποζημιώσεως σε αυτούς, τα πρόσωπα που επιθυμούν να αποκτήσουν τέκνο μέσω παρένθετης μητρότητας δύναται να προσφεύγουν στις ΜΙΥΑ για την ανεύρευση κυοφόρου. Επομένως, η ίδια η ΜΙΥΑ αναλαμβάνει να συστήνει παρένθετες μητέρες στα ενδιαφερόμενα ζευγάρια ή στις ενδιαφερόμενες άγαμες μοναχικές γυναίκες.

Δυστυχώς από τη φύση της η διαδικασία της παρένθετης μητρότητας ενέχει την επικινδυνότητα να χαρακτηριστεί ως εμπορευματοποίηση του γυναικείου σώματος, καθώς ουσιαστικά πρόκειται για δανεισμό της μήτρας μίας γυναίκας σε μία άλλη, η οποία μήτρα είναι φυσικό επακόλουθο να εργαλιοποιείται.[48] Ωστόσο, αυτό δεν συνεπάγεται εμπορευματοποίηση. Συνεπώς, δεν παραβιάζεται η θεμελιώδης συνταγματική αρχή της αξίας του ανθρώπου (άρ. 2 παρ. 1 του Σ) και κατ’ επέκταση καταρρίπτεται το επιχείρημα μέρους της θεωρίας[49] κατά το οποίο η νομική φύση του γεννητικού υλικού ως πράγματος σε συνδυασμό με το ότι η μήτρα της γυναίκας και εν προκειμένω της παρένθετης μητέρας αποτελεί ανθρώπινο όργανο συνδεδεμένο αναπόσπαστα με το σώμα της αποτελεί το λόγο αποκλεισμού του άγαμου μοναχικού άνδρα σε αντίθεση με ότι συμβαίνει με την άγαμη μοναχική γυναίκα από την πρόσβαση στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. Επίσης, σε περίπτωση αποδοχής του συμπεράσματος ότι εργαλιοποιείται  η παρένθετη μητέρα μέσω της θεώρησης της μήτρας της ως σκεύος[50] οδηγούμαστε αναγκαστικά στην ολική απαγόρευση χρήσης της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας.

Κατόπιν όλων αυτών θεωρώ ότι η θεωρητική άποψη ότι ενδεχόμενη δυνατότητα του άγαμου μοναχικού άντρα να δημιουργήσει μονογονεϊκή οικογένεια με την απόκτηση τέκνου μέσω της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας ενδέχεται να οδηγήσει σε εμπορευματοποίηση του γυναικείου σώματος μπορεί να θεωρηθεί το λιγότερο ως νομικός εμπαιγμός.

1.1.3) Λόγω Ηλικίας[51]

Δυσμενής διάκριση λόγω φύλου αποτελεί και μία διάκριση η οποία οφείλεται στην ηλικία. Πιο συγκεκριμένα, κατά το άρθρο 1455 ΑΚ η υποβοήθηση επιτρέπεται μέχρι την ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής του υποβοηθούμενου προσώπου. Εν προκειμένω εμφανίζεται το εξής παράδοξο. Ο νόμος ορολογικά σέβεται την αρχή της έμφυλης ισότητας χρησιμοποιώντας τον ουδέτερο όρο «υποβοηθούμενο πρόσωπο» χωρίς να χρησιμοποιεί γένος, αλλά εννοιολογικά αποκλείει τους άντρες, δεδομένου ότι για τους τελευταίους δεν υπάρχει ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής και ως εκ τούτου ο νομοθέτης δεν δύναται να στερήσει κάτι που η ίδια η φύση δεν περιορίζει. Μάλιστα, στην αιτιολογική έκθεση του Ν. 3305/2005 αναφέρεται ως ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής το 55 έτος ηλικίας της γυναίκας, ενώ και η υπ’ αριθμ. 1704/2022 απόφαση της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής[52] στο άρθρο 1 ως ανώτατη ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής ορίζει το 54^Ο έτος. Εφόσον τίθενται εκ του νόμου ένα αριθμητικό όριο, το οποίο προκύπτει από τον μέσο όρο του ενός φύλου, θα ήταν λογικό να υπάρχει σχετική πρόβλεψη και για τα άτομα του άλλου φύλου. Αντιθέτως, η εκτενής ανάλυση του ηλικιακού ορίου για το ένα φύλο σε συνδυασμό με την απουσία οποιασδήποτε ρύθμισης για το άλλο, οδηγεί στο συμπέρασμα του αποκλεισμού του τελευταίου από την πρόσβαση στις μεθόδους ΙΥΑ.

1.1.4) Λόγω Σεξουαλικών Προτιμήσεων

Η σεξουαλική επιλογή συνιστά εκδήλωση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας αποτελώντας έκφανση της ιδιωτικής ζωής και προστατεύεται από τα άρθρα 5 παρ. 1 και 9 παρ. 1 του Σ αντίστοιχα.[53]

Αποκλεισμός λόγω σεξουαλικών προτιμήσεων δεν προβλέπεται ρητά, καθώς κάτι τέτοιο θα ήταν άνευ ουσίας δεδομένου ότι ο σεξουαλικός προσανατολισμός συνιστά ένα ευαίσθητο προσωπικό δεδομένο που δεν καταγράφεται και που σε κάθε περίπτωση είναι και δύσκολο να επαληθευτεί[54].

Επιπλέον, όπως έχει κρίνει το ΕΔΔΑ[55] η σεξουαλική προτίμηση δεν καθιστά τον γονέα ακατάλληλο να αναθρέψει τα παιδιά του, ενώ σύμφωνα με έρευνες το φύλο του γονέα δεν αποτελεί παράγοντα επικίνδυνο για τα παιδιά και οι οικογένειες ομόφυλων γονέων δεν παρουσιάζουν δομικές διαφορές με εκείνες των ετερόφυλων γονέων, σε αντίθεση με τη φτώχεια ή την ανικανότητα τους να τα αναθρέψουν σωστά και συνεπώς δεν αποτελεί παράγοντα που πλήττει το συμφέρον τους.[56]

Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Το γεγονός ότι μία γυναίκα λεσβία επιτρέπεται να καταθέσει αίτηση για απόκτηση τέκνου με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας σαν άγαμη μοναχική γυναίκα, αλλά όχι σαν γυναίκα που έχει συνάψει σύμφωνο συμβίωσης ή ζει σε ελεύθερη ένωση με άλλη γυναίκα[57] οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο νομοθέτης συμμερίζεται μία ακραία και ομοφοβική στάση που συγχέει τη σεξουαλικότητα με τη γονεϊκότητα αφαιρώντας όχι μόνο από τα ομόφυλα ζευγάρια[58], αλλά και από τους ομοφυλόφιλους μοναχικούς άντρες τη δυνατότητα απόκτησης τέκνου και την νομική σύνδεση μαζί του.[59]

Η δε θεωρητική άποψη ότι η ομοφυλοφιλία μπορεί να εκληφθεί ως ασθένεια που δημιουργεί αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο και να μην απαιτείται να συντρέχει άλλος λόγος υπογονιμότητας είναι κατά τη γνώμη του γράφοντος εύκολο να περερμηνευθεί. Έστω και εάν με τον τρόπο αυτό υπερκεράζεται το εμπόδιο της διάκρισης λόγω φύλου το κοινωνικό κόστος που συνεπάγεται είναι υπέρμετρο, καθώς η ομοφυλοφιλία θα χαρακτηριστεί ως ασθένεια επαναφέροντας αναχρονιστικές αντιλήψεις στη σύγχρονη πραγματικότητα. Επίσης, θα έπρεπε ο άγαμος ετεροφυλόφιλος μοναχικός άντρας να ισχυριστεί ψευδώς ότι είναι ομοφυλόφιλος προκειμένου να μπορέσει να έχει πρόσβαση στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας.

Όπως παρατηρεί και μέρος της θεωρίας, είναι προκλητικός ο τρόπος με τον οποίο ο Έλληνας νομοθέτης ενώ αποδέχεται πλήρως τις νέες μορφές κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας που δημιουργεί η ΙΥΑ ταυτόχρονα αγνοεί την ομόφυλη γονεϊκότητα.[60]

Η πρόβλεψη στο άρθρο 1455 του ΑΚ για χρήση των μεθόδων ΙΥΑ  λόγω διατήρησης της γονιμότητας, χωρίς να υπάρχει ιατρική αναγκαιότητα, ουσιαστικά ανοίγει το δρόμο προκειμένου να μην υπάρχει δικαιολογία για αποκλεισμό λόγω σεξουαλικών προτιμήσεων.

1.1.5) Δυσμενής Διάκριση

Κατόπιν των προαναφερθέντων περιορισμών οδηγούμαστε στην εξαγωγή του συμπεράσματος ότι η διάκριση μεταξύ της άγαμης μοναχικής γυναίκας και του άγαμου μοναχικού άντρα αναφορικά με τη δυνατότητα δημιουργίας μονογονεϊκής οικογένειας με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας και την μεταφορά στο σώμα της τελευταίας ξένων προς την ίδια εξωσωματικά γονιμοποιημένων ωαρίων δεν μπορεί να δικαιολογηθεί.[61]

Αρχικά, η μόνη μέθοδος ΙΥΑ που μπορεί να κάνει χρήση της ο άγαμος μοναχικός άντρας είναι η παρένθετη μητρότητα. Επομένως, με τον αποκλεισμό του από αυτήν αποκλείεται και από όλες τις μεθόδους ΙΥΑ, γεγονός που αντιβαίνει στην ισότητα των φύλων.[62]

Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει ο γόνιμος άγαμος μοναχικός άντρας να εξισώνεται με την άγαμη μοναχική γυναίκα, διότι η τελευταία μπορεί να αποκτήσει τέκνο και με άλλες μεθόδους ΙΥΑ πλην της παρένθετης μητρότητας, ενώ ο άντρας όχι. Επομένως, είτε αυτός είναι γόνιμος είτε όχι συντρέχει περίπτωση αδυναμίας απόκτησης τέκνου με φυσικό τρόπο.[63]

Αντιθέτως, η γόνιμη διαφυλική γυναίκα που προβαίνει σε αναπροσδιορισμό του νομικού φύλου της χωρίς όμως να προβεί και σε αντίστοιχη εγχείρηση δεν επιτρέπεται να κάνει χρήση της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας, καθώς μπορεί να τεκνοποιήσει με φυσικό τρόπο ή με άλλες μεθόδους ΙΥΑ, εφόσον μπορεί να κυοφορήσει.

Ακόμα και στην περίπτωση που εκλάβουμε την ΙΥΑ ως θεραπευτική πράξη το συμπέρασμα παραμένει το ίδιο. Η άγαμη μοναχική γυναίκα που καταφεύγει στη λύση της παρένθετης μητρότητας για την απόκτηση τέκνου είναι αδιάφορο είτε αν έχει μήτρα αλλά δεν μπορεί να κυοφορήσει λόγω ελαττώματος φυσιολογίας και λειτουργίας της είτε αν δεν έχει μήτρα. Επίσης, είναι αδιάφορο αν η υπογονιμότητα της οφείλεται στο γεννητικό της υλικό, οπότε θα πρέπει να υποκαταστήσει πέρα από την μήτρα και αυτό. Το κρίσιμο στοιχείο είναι ότι δεν μπορεί να αποκτήσει τέκνο χωρίς τη βοήθεια του άλλου φύλου.[64] Μπορεί, δηλαδή, να υποκαταστήσει την μήτρα της με εκείνη της παρένθετης μητέρας, μπορεί να υποκαταστήσει το γεννητικό της υλικό με δωρεά ωαρίων[65], αλλά σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να προβεί και σε δωρεά σπέρματος, καλύπτοντας μία δική της ιατρική αδυναμία[66], προκειμένου να γονιμοποιηθεί εξωσωματικά με τα δικά της ωάρια ή με ωάρια δότριας, και εν συνεχεία να μεταφερθούν στο σώμα της παρένθετης μητέρας.[67]

Το γεγονός, λοιπόν, ότι ο άνδρας από τη φύση του δεν μπορεί να κυοφορήσει δεν οδηγεί αυτομάτως σε αποκλεισμό του από την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. Αντιθέτως, με βάση το σκεπτικό ότι κανένα φύλο δεν είναι αυτοδύναμο και δεν μπορεί να τεκνοποιήσει μόνο του χωρίς τη συνδρομή του άλλου οποιαδήποτε διάκριση πρέπει να θεωρείται δυσμενής και ότι οδηγεί σε ανισότιμη μεταχείριση μεταξύ των δύο φύλων.[68] Εξ’ αυτού του λόγου άλλωστε καταρρίπτεται και το επιχείρημα ότι η ιατρική υποβοήθηση στην αναπαραγωγή αναπληρώνει και δεν υπερβαίνει τις γεννητικές δυνάμεις εκάστου φύλου[69].

Βέβαια με την τροποποίηση του άρθρου 1455 του ΑΚ δεν απαιτείται πλέον ιατρική αναγκαιότητα, αλλά διατήρηση της γονιμότητας, γεγονός που καθιστά δίχως ουσία το επιχείρημα ότι ο μοναχικός άνδρας αποκλείεται από την πρόσβαση στην παρένθετη μητρότητα επειδή η τελευταία θεωρείται θεραπευτική πράξη και εν προκειμένω δεν υπάρχει μήτρα που χρειάζεται να θεραπευθεί.

Με το ίδιο σκεπτικό, πλέον δεν υπάρχει δικαιολογία για τον αποκλεισμό του άγαμου ετεροφυλόφιλου άντρα από τη δυνατότητα δημιουργίας μονογονεϊκής οικογένειας με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας, δεδομένου της τροποποίησης του άρθρου 1455 του ΑΚ και του σεβασμού της αρχής της έμφυλης ισότητας που, όπως προαναφέρθηκε, προστατεύεται συνταγματικά.

Είναι απορίας άξιο γιατί υφίσταται ακόμα αυτός ο αποκλεισμός, ενώ ταυτόχρονα θεσμοθετήθηκε το καθεστώς της συνεπιμέλειας και προωθείται ολοένα και περισσότερο το πρότυπο ενός άνδρα ικανού να ανταπεξέλθει πλήρως σε ρόλο πατέρα και ικανού να του ανατεθεί είτε πλήρως η γονική μέριμνα του τέκνου είτε να υιοθετηθεί ένα σύστημα εναλλασσόμενης κατοικίας[70].

Κατά την άποψη του γράφοντος ο εν λόγω αποκλεισμός διατηρείται, διότι εάν εξαλειφθεί δεν θα υπάρχει η δυνατότητα αποκλεισμού των ομοφυλόφιλων ανδρών στην απόκτηση τέκνου με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας, γεγονός που φοβίζει τον νομοθέτη και την πολιτική εξουσία, καθώς δεν είναι διόλου απίθανο ο ομοφυλόφιλος άνδρας που θα προσφεύγει στην προαναφερθείσα διαδικασία να μην είναι μοναχικός, αλλά να ζει σε ελεύθερη ένωση με άλλον άνδρα και κατ’ επέκταση να δημιουργηθεί ένα πρότυπο οικογένειας, το οποίο η συντηρητική πλευρά της ελληνικής κοινωνίας κατακρίνει[71]. Ενώ υπάρχει η απαραίτητη ιατρική τεχνογνωσία ώστε να υπερκεραστεί το τείχος της στειρότητας και της ατεκνίας[72] τα κοινωνικά στερεότυπα καταδικάζουν τον άγαμο, ομοφυλόφιλο ή ετεροφυλόφιλο, μοναχικό άντρα σε συνθήκη κοινωνικής στειρότητας, την οποία το ίδιο το Κράτος τον υποχρεώνει να υπομείνει[73], θίγοντας με αυτόν τον τρόπο την αυτονομία του, αφού μοναδικός δικαιολογητικός λόγος αποκλεισμού είναι η ιδιωτική του επιλογή να είναι μοναχικός στη ζωή του[74].

Ο άνδρας, όπως επίσης και η γυναίκα, ανεξαρτήτως σεξουαλικών προτιμήσεων θα βιώσει τη γονεϊκή σχέση με τον ίδιο ακριβώς τρόπο με μόνο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τον χαρακτήρα του[75]. Η φυσική αδυναμία αναπαραγωγής που οφείλεται είτε στην μοναχικότητα είτε στην ομοφυλοφυλία δεν είναι επιλογή, αλλά αποτελεί μία ανυπέρβλητη ψυχική πραγματικότητα, η οποία αποκλείει τη δυνατότητα αναπαραγωγής με φυσικό τρόπο[76].

Δικαιολογία υπέρ της διατήρησης της δυσμενούς αυτή διάκρισης δεν μπορεί να αποτελέσει ούτε το επιχείρημα περί ύπαρξης παραδοσιακού οικογενειακού μοντέλου, δεδομένου ότι με την πάροδο των χρόνων είναι σύνηθες να δημιουργούνται μονογονεϊκές οικογένειες λόγω διαζυγίου των γονέων ή θανάτου του ενός από αυτούς[77].

Πλέον η μονογονεϊκή οικογένεια συμπεριλαμβάνεται ορολογικά στην έννοια της οικογένειας, χαρακτηριζόμενη ως μη άρτια, ενώ εάν δεν είχε εισαχθεί με τον ν. 3089/2002 η δυνατότητα δημιουργίας μονογονεϊκής οικογένειας από άγαμη μοναχική μητέρα με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας δεν θα λαμβάνονταν ως δεδομένη ακόμη και σήμερα η δυνατότητα αυτή[78].

Επίσης, είναι αδιαμφισβήτητο ότι δεν επιδιώκεται η δημιουργία ενός εναλλακτικού τρόπου αναπαραγωγής, ο οποίος θα παραμερίσει τον φυσικό τρόπο αναπαραγωγής, αλλά μέσω της επικουρικότητας του επιχειρείται να δοθεί λύση στον εφιάλτη[79] των μοναχικών ανθρώπων, οι οποίοι λόγω ηλικίας και κοινωνικών στερεοτύπων εξαναγκάζονται στην επιλογή ενός ακατάλληλου συντρόφου και στη δημιουργία μίας οικογένειας, τα θεμέλια της οποίας χωλαίνουν εξ αρχής και κατ’ επέκταση πλήττεται και το συμφέρον του τέκνου  αφού αυξάνονται οι πιθανότητας να μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον διαζευγμένων γονέων, οι οποίοι ενδέχεται να μην διατηρούν μεταξύ τους μία ομαλή σχέση.

Σε κάθε περίπτωση είναι προτιμότερη η συμμετοχή αμφότερων των γονέων στην ανατροφή του τέκνου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η ανατροφή από έναν γονέα καθιστά απαγορευτική τη δημιουργία οικογένειας, καθώς στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές περιπτώσεις μονογονεϊκών οικογενειών, οι οποίες δεν οφείλονται στην παρένθετη μητρότητα[80].

Ο αντίλογος εστιάζει ότι στις περιπτώσεις των μονογονεϊκών οικογενειών που οφείλονται σε διαζύγιο ή απλώς σε διάσταση των δύο γονέων το τέκνο δεν στερείται τελείως του ενός γονέα, αλλά ο τελευταίος συμμετέχει στην ανατροφή του ή έστω στη χειρότερη περίπτωση οφείλει να το στηρίξει οικονομικά, όπως επίσης δημιουργούνται και δεσμοί με τους συγγενείς του πατέρα, οι οποίοι στην μονογονεϊκή οικογένεια απουσιάζουν, αντιτάσσονται περιπτώσεις όπως όταν ο ένας γονέας πεθάνει ή όταν ο πατέρας δεν αναγνωρίσει νομικά το παιδί ή όταν η άγαμη μοναχική γυναίκα δημιουργήσει μονογονεϊκή οικογένεια με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας, χωρίς μάλιστα στη τελευταία περίπτωση να αποκλείεται να αποκτήσει πλέον του ενός παιδιά.[81]

Το δε επιχείρημα ότι ενδεχόμενη δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας από άγαμο μοναχικό άντρα και ειδικά ομοφυλόφιλο θα στιγματίσει το παιδί καταρρίπτεται πρώτον από την κοινωνική πρόοδο και δεύτερον από το σκεπτικό ότι εφόσον το παιδί μπορεί να τύχει στιγματισμού από την κοινωνία λόγω του γονέα του, τότε θα έπρεπε να απαγορεύεται να αποκτήσουν παιδιά άνθρωποι που θεωρούνται εύκολο να στιγματιστούν από την κοινωνία, όπως οι φυλακισμένοι.[82]

• Εναλλακτικές λύσεις

Προβληματικό οικογενειακό σχήμα δεν αποτελεί ούτε η δημιουργία μονογονεϊκών οικογενειών από άντρες ούτε η δημιουργία οικογενειών με γονείς του ίδιου φύλου. Αντιθέτως, νομικά αδόκιμο είναι να γεννιέται ένα παιδί, το οποίο de facto να έχει δύο γονείς του ίδιου φύλου, αλλά de jure με τον έναν από αυτούς να μην έχει καμία απολύτως σύνδεση. Αυτό το γεγονός, πέρα από συναισθηματικό συνεπάγεται και οικονομικό κόστος, δεδομένου ότι το παιδί δεν θα συμπεριλαμβάνεται στους εξ αδιαθέτου κληρονόμους του γονέα με τον οποίο δεν συνδέεται νομικά, αλλά και στην περίπτωση που τον κληρονομήσει εκ διαθήκης θα πρέπει να αποδώσει μεγαλύτερο φόρο αποδοχής κληρονομίας και δεν θα υπάρχει αφορολόγητο. Το οικονομικό αυτό σκέλος δεν είναι άνευ σημασίας εάν κανείς σκεφτεί πως μία τέτοια οικογένεια μπορεί να έχει ζήσει όλα της τα χρόνια σε ένα σπίτι ιδιοκτησίας του de facto γονέα και ξαφνικά το σπίτι αυτό δεν θα είναι της ιδιοκτησίας του παιδιού, οπότε από στεγνά οικονομικό μετατρέπεται σε άκρως συναισθηματικό κριτήριο. Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι σε περίπτωση θανάτου του de jure γονέα, ο de facto γονέας δεν θα μπορεί να αναλάβει την επιμέλεια του τέκνου.[83]

Ακόμα χειρότερη μορφή οικογένειας, η οποία αποτελεί ένα είδος τερατογέννεσης αποτελεί αυτή που προέρχεται από τη συμφωνία ενός άγαμου μοναχικού άντρα με μία άγαμη μοναχική γυναίκα να εμφανιστούν ότι ζουν σε ελέυθερη ένωση και να μεταφερθούν στο σώμα της τελευταίας εξωσωματικά γονιμοποιημένα ωάρια δότριας που γονιμοποιήθηκαν με σπέρμα του άντρα και να γεννηθεί ένα παιδί, το οποίο βιολογικά θα έχει μεν νομική, βιολογική και κοινωνικοσυναισθηματική συγγένεια[84] με τον άντρα, αλλά με τη γυναίκα θα έχει μόνο νομική συγγένεια, και το οποίο εν συνεχεία θα παραδώσει η γυναίκα με συμβολαιογραφική πράξη στον άντρα προκειμένου ο ίδιος να το αναθρέψει. Πρόκειται για έναν έμμεσο τρόπο χρήσης της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας με καίρια διαφορά ότι στην εν λόγω περίπτωση η παρένθετη μητέρα κατοχυρώνεται νομικά ως μητέρα και δεν δανείζει απλώς την μήτρα της προς κυοφορία.[85]

Μάλιστα, παρατηρείται και η απόκτηση τέκνου μέσω αυτοσχέδιας («DIY») τεχνητής γονιμοποίησης, στην οποία τα άτομα που καταφεύγουν διακατέχονται από ένα αίσθημα αγανάκτησης και παράλληλα διεκδικούν μία θέση στην κανονικότητα, έχοντας εδραιωμένη στο μυαλό τους την απόκτηση κάποια στιγμή ενός παιδιού αφού δεν διαφέρουν από τους άλλους ανθρώπους σε τίποτα πέρα από το ότι δεν μπορούν να αποκτήσουν παιδί με φυσικό τρόπο. Το δε αίσθημα της αγανάκτησης ακολουθεί μία επιθυμία πρόκλησης των συμπολιτών τους που δεν κατανοούν την διαμορφωθεία πραγματικότητα.[86]

Την επιδίωξη απόκτησης τέκνου από ομόφυλα ζευγάρια προκειμένου να προκαλέσουν την κοινή γνώμη μη αποδεχόμενοι την μη γονιμότητα τους και όχι επειδή επιθυμούν το τέκνο καθ’ εαυτό επισημαίνουν και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις.[87]

Θεωρητική άποψη προτείνει τη χρησιμοποίηση του άρθρου 1532 του ΑΚ μέσω του οποίο εφόσον η γυναίκα που γέννησε το παιδί διαπιστωθεί ότι ασκεί το λειτούργημα καταχρηστικά θα της αφαιρεθεί η γονική μέριμνα, η οποία θα ανατεθεί αποκλειστικά στον άντρα.[88]

Η λύση, λοιπόν, δεν είναι η στείρα απόλυτη νομοθετική απαγόρευση, αλλά η κατάλληλη νομοθετική ρύθμιση προκειμένου να κατοχυρωθούν νομικά σχήματα οικογενειών, τα οποία υπάρχουν εν τοις πράγμασι, αλλά με δομικές στρεβλώσεις που λειτουργούν μόνο κατά του συμφέροντος του τέκνου και δημιουργούν μία λαθεμένη νομική πραγματικότητα.

Όταν η κοινωνία χρειάζεται να προσπεράσει τον νόμο χωρίς να παρανομεί προκειμένου να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της τότε είναι επιτακτική ανάγκη ο νόμος να αλλάξει για να σεβαστεί τις επιταγές της. Ο νομοθέτης δεν μπορεί να ζητάει απεγνωσμένα την καθολική[89] αποδοχή μίας νομοθετικής ρύθμισης, διότι τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος να σταματήσει να εξελίσσεται το δικαιϊκό σύστημα.

Αντιθέτως, ο νόμος επιβάλλεται να προηγείται των κοινωνικών αναγκών[90], προκειμένου να αποφευχθούν οι συστηματικές διεκδικήσεις ατομικών δικαιωμάτων από τους άγαμους μοναχικούς άντρες. Ο νομοθέτης, λοιπόν, βρίσκεται μπροστά στην πρόκληση της δημιουργίας ενός οικογενειακού δικαίου που θα συνδυάζει ένα πλουραλιστικό σύστημα συντροφικότητας με ένα πλουραλιστικό σύστημα συγγένειας, όπου θα εντάσσεται η αναπαραγωγική τεχνολογία και οι εξελίξεις της και το οποίο θα αξιολογείται περιοδικά[91].

Άλλωστε και στην περίπτωση της άγαμης μοναχικής γυναίκας ο δικαιολογητικός λόγος με βάση τον οποίο επετράπη η ΙΥΑ ήταν η αδυναμία να επιβληθεί στην πράξη μία πλήρης νομοθετική απαγόρευση και η προστασία του παιδιού, το οποίο θα είχε γεννηθεί από μία μη ρυθμιζόμενη στον νόμο μέθοδο.[92]

• Κοινωνικά πρότυπα[93]

Παρόλο που είναι κοινωνικό φαινόμενο είτε οι μονογονεϊκές οικογένειες με άντρα γονέα είτε οι άγαμοι μοναχικοί άντρες που επιθυμούν να αποκτήσουν τέκνο και να δημιουργήσουν μονογονεϊκή οικογένεια κάνοντας χρήση της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας έχει βαθιά ριζωμένη στο υποσυνείδητο της την πεποίθηση ότι η επιθυμία τεκνοποιίας αφορά αποκλειστικά και μόνο τις γυναίκες. Η δημιουργία της πεποίθησης αυτής έγκειται στο πραγματικό γεγονός ότι η τεκνοποιία επέρχεται με την εγκυμοσύνη, τη γέννα, τη λοχεία και το θηλασμό που κατεξοχήν είναι διαδικασίες που ο άντρας αδυνατεί να αναλάβει. Ωστόσο, υπάρχει ο κίνδυνος να συνδεθεί η γυναίκα με το ρόλο της μητέρας και να μετατραπεί ο τελευταίος στο επάγγελμα της. Η συμμετοχή της γυναίκας στην κοινωνία ενδέχεται να επηρεαστεί από ένα βιολογικό της χαρακτηριστικό, το οποίο από γυναίκα-επαγγελματία-μητέρα θα την μεταμορφώνει σε γυναίκα-μητέρα.

Το πρότυπο της γυναίκας-μητέρας διαιωνίζεται από το ότι ο νομοθέτης επιτρέπει τη δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας από άγαμη μοναχική γυναίκα ακόμα και με τη χρήση ξένων προς την ίδια ωαρίων, προκρίνοντας πολύ σωστά την αρχή της κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας, αρνούμενος, όμως, ταυτόχρονα να παράσχει την ίδια δυνατότητα στον άγαμο μοναχικό άντρα παραβιάζοντας ταυτόχρονα πασίδηλα το δικαίωμα του τελευταίου στην αναπαραγωγή και κατ’ επέκταση στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του.

Η αξιολόγηση από τον νομοθέτη του άγαμου μοναχικού άντρα ως ανίκανου να αναθρέψει ένα παιδί ενισχύει τις ανισότητες μεταξύ των δύο φύλων και τονώνει την πατριαρχία.[94] Ουσιαστικά ο Έλληνας νομοθέτης ενστερνίζεται τη θεωρία των κοινωνικών ρόλων και τοποθετεί τη γυναίκα σε ρόλο μητέρας και νοικοκυράς και τον άντρα σε ρόλο αρχηγού της οικογενείας και εργαζόμενου, ανίκανου να ασχοληθεί με την ανατροφή των παιδιών του, αδυνατόντας να αντιληφθεί ότι  ενδέχεται ένας άντρας να έχει ανάγκη και να επιθυμεί να αποκτήσει παιδιά και ότι μία γυναίκα ενδέχεται να μην επιθυμεί να αποκτήσει ποτέ στη ζωή της παιδιά.

Βέβαια κατά τη γνώμη του γράφοντος στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν πρόκειται για αδυναμία αντίληψης από τον νομοθέτη της πραγματικότητας, αλλά για σκόπιμη επιλογή του. Μάλιστα, μέρος της θεωρίας[95] χαρακτηρίζει ως «εκπλήρωση ατομιστικών φαντασιώσεων και εγωιστικών επιδιώξεων του ατόμου» την επιθυμία ενός άγαμου μοναχικού άντρα να αποκτήσει παιδί ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό ακόμα περισσότερο την εικόνα ενός άντρα αρχηγού στην οικογένεια και ανίκανου όχι μόνο να αναθρέψει τα παιδιά του, αλλά έστω να θελήσει τη γέννηση τους.

Με βάση την εν λόγω άποψη θα έπρεπε να απαγορευθεί η γέννηση οποιονδήποτε παιδιών η σύλληψη των οποίων ήταν συνειδητή επιλογή, καθώς η γενικότερη επιθυμία απόκτησης τέκνου βασίζεται στην ατομικιστική επιθυμία του ανθρώπου να αποκτήσει ένα παιδί. Η ίδια δε μερίδα της θεωρίας συνδέει με τόσο άρρηκτο τρόπο το φύλο του γονέα με την γονεϊκή του ικανότητα που θεωρεί περιττό πλεονασμό τον όρο «άγαμο», καθώς όπως υποστηρίζει και η μοναχικότητα ενός άνδρα αρκεί προκειμένου να κριθεί ανίκανος να αποκτήσει και να αναθρέψει ένα παιδί. Η ίδια βέβαια άποψη διαχωρίζει την περίπτωση της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, χωρίς βέβαια να τεκμηριώνει τους λόγους που την οδηγούν στην εξαγωγή του συμπεράσματος αυτού.[96]

• Προτεινόμενη λύση

1.4.1) Αναλογική εφαρμογή υφιστάμενων διατάξεων

Σύμφωνα με την κρατούσα στη θεωρία άποψη παρά την αντίθετη γραμματική ερμηνεία του νόμου στο εν λόγω θέμα του επιτρεπτού ή όχι της πρόσβασης του άγαμου μοναχικού άντρα στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας χωρεί αναλογική εφαρμογή των διατάξεων σχετικά με την πρόσβαση της άγαμης μοναχικής γυναίκας στην ίδια ως άνω μέθοδο με διασταλτική ερμηνεία του άρθρου 1458 του ΑΚ.[97]

Οι υπέρμαχοι της αναλογικής εφαρμογής στηρίζονται κυρίως στο ότι το άρθρο 14 της ΕΣΔΑ ναι μεν αφήνει περιθώριο εκτίμησης του εθνικού νομοθέτη, το οποίο, όμως, στην περίπτωση αυτή δεν υπάρχει και συνεπώς ο οποιοσδήποτε περιορισμός στον άγαμο μοναχικό άντρα κρίνεται ως δυσμενής διάκριση λόγω φύλου.[98]

Επίσης ισχυρό επιχείρημα αποτελεί και η δυνατότητα υιοθεσίας από άγαμο μοναχικό άντρα, όπως επίσης και η εδραίωση της μονογονεϊκής οικογένειας ως ένα από τα αποδεκτά οικογενειακά σχήματα στην ελληνική κοινωνία.[99]

Με βάση την άποψη αυτή αναλογικής εφαρμογής τυγχάνουν:

• Το άρθρο 1458 ΑΚ, ο Ν. 3089/2002, όπως αυτός τροποποιήθηκε με τον Ν. 3305/2005 και εν συνεχεία με τον Ν. 4958/2022 και η υπ’ αριθμ. 1704/2022 απόφαση της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής[100] αναφορικά με τη διαδικασία έκδοσης της δικαστικής απόφασης και τους όρους επιτρεπτού της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας,
• Τα άρθρα 121 ΕισΝΑΚ και 799 παρ. 2 αναφορικά με τη διαδικασία της δίκης, και
• Τα άρθρα 640 παρ. 1 εδ. β και 799 του ΚΠολΔ και το άρθρο 1 παρ. 3 της υπ’ αριθμ. 1704/2022 απόφαση της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής αναφορικά με το αρμόδιο καθ’ ύλην και κατά τόπο δικαστήριο.[101]

Πιο αναλυτικά, ο άγαμος μοναχικός άντρας χρειάζεται να βρει μία γυναίκα, η οποία θα δεχθεί να κυοφορήσει ως παρένθετη μητέρα το τέκνο που αυτός επιθυμεί να αποκτήσει, με την μεταφορά στο σώμα της εξωσωματικά γονιομοποιημένων ωαρίων ξένων προς την ίδια.

Εάν ο άντρας αδυνατεί να βρει κάποια γυναίκα που θα δεχθεί να αναλάβει το ρόλο της παρένθετης μητέρας μπορεί, σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. 1704/2022 απόφαση της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής[102], να προσφύγει στη βοήθεια της εκάστοτε ΜΙΥΑ, προκειμένου η τελευταία να τον βοηθήσει στην ανεύρεση μίας παρένθετης μητέρας.

Αφού ο άντρας βρει την απαιτούμενη παρένθετη μητέρα πρέπει να συντάξει ένα ιδιωτικό συμφωνητικό, στο οποίο θα συμβληθούν αμφότερα τα μέρη (ο άγαμος μοναχικός άντρας και η υποψήφια παρένθετη μητέρα) και το οποίο θα προσκομιστεί αργότερα στο δικαστήριο. Στο συμφωνητικό αυτό θα διατυπώνουν τη συμφωνία τους, το ότι δηλαδή η γυναίκα δέχεται να κυοφορήσει ως παρένθετη μητέρα το τέκνο που αυτός επιθυμεί να αποκτήσει, με την μεταφορά στο σώμα της εξωσωματικά γονιομοποιημένων ωαρίων ξένων προς την ίδια, χωρίς την ύπαρξη ανταλλάγματος.

Στο σημείο αυτό θεωρείται απαραίτητο να διευκρινιστεί ότι σύμφωνα με το άρθρο 4 παρ. 1-2-3 της προαναφερθείσας υπ’ αριθμ. 1704/2022 απόφασης της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής ως αντάλλαγμα δεν θεωρείται:

• Η αποζημίωση για σωματική καταπόνηση ύψους 10.000 ευρώ για μονήρη κύηση και 15.000 ευρώ για πολύδυμη κύηση,
• Η αποζημίωση για αποχή από την εργασία, αναγκαία για την επίτευξη της εγκυμοσύνης, την κυοφορία, τον τοκετό και τη λοχεία. Αν η κυοφόρος γυναίκα εργάζεται με σχέση εξαρτημένης εργασίας, αποζημίωση οφείλεται μόνο αν κατά τη διάρκεια της ως άνω αποχής από την εργασία της δεν της καταβλήθηκαν, για οποιονδήποτε λόγο, μισθός ή ημερομίσθια. Το ύψος της αποζημίωσης προκύπτει από υπεύθυνη δήλωση της κυοφόρου γυναίκας, στην οποία προσδιορίζεται ο χρόνος αποχής από την εργασία και η απώλεια εισοδήματος. Αν η κυοφόρος είναι άνεργη, το ποσό της αποζημίωσης καλύπτει την αμοιβή που με βάση την επαγγελματική κατάρτισή της θα εισέπραττε, αν εργαζόταν. Σε κάθε περίπτωση, η αποζημίωση δεν μπορεί να υπερβαίνει το ποσό των 10.000 ευρώ, και
• Οι δαπάνες που απαιτούνται για την επίτευξη της εγκυμοσύνης, την κυοφορία, τον τοκετό και την λοχεία εφόσον αυτές δεν καλύπτονται από τον ασφαλιστικό φορέα της κυοφόρου γυναίκας. Το ύψος του καταβλητέου ποσού προκύπτει από τις αποδείξεις, που έχουν εκδοθεί κατά τον προβλεπόμενο από τη φορολογική νομοθεσία τύπο. Η συγκεκριμένη πρόβλεψη βασίζεται στο ότι η παρένθετη μητέρα απλά κυοφορεί το παιδί του άγαμου μοναχικού άντρα και ως εκ τούτου υπόχρεος να πληρώσει τα συγκεκριμένα έξοδα είναι ο μελλοντικός γονέας του παιδιού και όχι μία γυναίκα που δεν θα έχει κανέναν δεσμό με το παιδί που θα γεννήσει.

Και στις τρεις περιπτώσεις η αποζημίωση οφείλεται μόνο αν έχει χορηγηθεί η απαιτούμενη από το νόμο δικαστική άδεια.

Κατά το άρθρο 2 παρ. 4 της προαναφερθείσας απόφασης της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής η καταβολή των δαπανών (στις οποίες περιλαμβάνονται και οι φαρμακευτικές δαπάνες, οι δαπάνες για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, οι αμοιβές των γιατρών, οι δαπάνες για την παρακολούθηση της κύησης, του τοκετού και της λοχείας, καθώς και κάθε άλλη σχετική δαπάνη), καθώς και των αποζημιώσεων δύναται να γίνεται προς την κυοφόρο από τους ιατρούς ή τους νόμιμους εκπροσώπους της Μονάδας Ι.Υ.Α ή της Τράπεζας Κρυοσυντήρησης, στους οποίους τα εν λόγω ποσά καταβάλλονται στη συνέχεια από τα πρόσωπα που επιδιώκουν να αποκτήσουν τέκνο μέσω της παρένθετης μητρότητας, επί τη βάσει αντίστοιχων αποδείξεων (παραστατικών), που εκδίδονται από τους ιατρούς ή νόμιμους εκπροσώπους, χωρίς οποιαδήποτε δική τους φορολογική υποχρέωση. Οι ως άνω αποδείξεις (παραστατικά) παραμένουν υποχρεωτικά στο αρχείο των ιατρών ή των Μονάδων Ι.Υ.Α. ή Τραπεζών Κρυοσυντήρησης και γνωστοποιούνται μόνο στις αρμόδιες φορολογικές και ελεγκτικές αρχές και στους ανακριτικούς υπαλλήλους, εφόσον ενεργείται ένορκη διοικητική εξέταση ή προκαταρκτική εξέταση ή αστυνομική προανάκριση ή προανάκριση ή κύρια ανάκριση.

Εν συνεχεία, ο άνδρας καταθέτει αίτηση στο Πολυμελές Πρωτοδικείο του τόπου της δικής του ή έστω της παρένθετης μητέρας κατοικίας ή έστω προσωρινής διαμονής. Αντίγραφο αυτής της αιτήσεως χρειάζεται να επιδοθεί τόσο στον αρμόδιο Εισαγγελέα Πρωτοδικών όσο και στην παρένθετη μητέρα και στον σύζυγο ή συμβίο της, εάν υπάρχει. Ο τελευταίος, εάν υπάρχει, θα πρέπει να συμβληθεί και στο προαναφερθέν ιδιωτικό συμφωνητικό.

Η αίτηση εκδικάζεται κατά τη διαδικασία της εκουσίας δικαιοδοσίας και συζητείται κεκλεισμένων των θυρών. Κατά τη συζήτηση της αίτησης δεν είναι απαραίτητη η εξέταση μαρτύρων ή η προσκόμιση ενόρκων βεβαιώσεων για την απόδειξη των ισχυρισμών του άνδρα. Αρκεί η προσκόμιση του προαναφερθέντος ιδιωτικού συμφωνητικό, όπου κρίνεται απαραίτητη η θεώρηση του γνησίου της υπογραφής των συμβαλλομένων μερών. Επίσης, στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν απαιτείται και προσκόμιση ιατρικής βεβαίωσης που να βεβαιώνει την υπογονιμότητα του άνδρα, καθώς η αδυναμία κυοφορίας είναι δεδομένη λόγω φύλου[103].  Παράλληλα, απαιτούνται ιατρικές εξετάσεις που να βεβαιώνουν τη σωματική υγεία των συμβαλλομένων μερών και ιατρικές εξετάσεις που να βεβαιώνουν τόσο την ικανότητα κυοφορίας της γυναίκας όσο και τη ψυχική της υγεία και συγκεκριμένα το κατά πόσον η απόφαση της να αποτελέσει παρένθετη μητέρα είναι συνειδητή και ώριμη επιλογή.

Εντός έξι μηνών από την ημερομηνία εκδίκασης της υπόθεσης θα εκδοθεί από το αρμόδιο δικαστήριο η σχετική απόφαση, η οποία θα δίνει την άδεια στον αιτούντα άντρα να συνεργαστεί με τη συγκεκριμένη[104] γυναίκα-κυοφόρο-παρένθετη μητέρα και να μεταφερθούν στο σώμα της τελευταίας εξωσωματικά γονιομοποιημένα ωάρια ξένα προς την ίδια, προκειμένου ο αιτών να αποκτήσει το παιδί που επιθυμεί. Δεν αποκλείεται να χρησιμοποιηθεί ξένο και όχι δικό του γεννητικό υλικό.

Μετά από όλα αυτά ο άντρας θα χρειάζεται να μεταβεί στο αρμόδιο Ληξιαρχείο και να δηλώσει τη γέννηση του παιδιού. Στη σχετική ληξιαρχική πράξη θα αναγράφεται ο ίδιος ως πατέρας, ενώ το όνομα στο πεδίο της μητέρας δεν θα συμπληρώνεται.

Να επισημανθεί στο σημείο αυτό ότι επικυρωμένο αντίγραφο της απόφασης του Πολυμελούς Πρωτοδικείου μαζί με πιστοποιητικό τελεσιδικίας θα προσκομίζεται τόσο στο νοσοκομείο-κλινική όπου θα γεννηθεί το παιδί, προκειμένου να παραδοθεί στον άντρα, όσο και στο Ληξιαρχείο, προκειμένου να καταχωριστεί η γέννηση του. Μάλιστα το Ληξιαρχείο θα κρατάει την απόφαση στο αρχείο του.

1.4.2) Τεκμήριο Πατρότητας

Το τεκμήριο πατρότητας θα θεμελιώνεται σε αναλογική εφαρμογή του άρθρου 1464 παρ. 1 του ΑΚ. Έχει διατυπωθεί και η άποψη το τεκμήριο πατρότητας να καλυφθεί μέσω της έμμεσης αναγνώρισης του τέκνου βάσει του άρθρου 1475 παρ. 2 του ΑΚ, το οποίο θα απαιτούσε συμβολαιογραφική συναίνεση[105] του άγαμου μοναχικού άντρα. Το δε συμβολαιογραφικό περίβλημα της συναίνεσης μετατρέπει τη δήλωση βούλησης σε εκούσια αναγνώριση[106]. Ωστόσο, κάτι τέτοιο θα επρόκειτο όχι μόνο για δυσανάλογη επιβάρυνση στην άσκηση του δικαιώματος του άρθρου 5 παρ. 1 του Σ, αλλά δεν θα είχε και λόγο ύπαρξης, δεδομένου ότι η ωριμότητα της απόφασης δημιουργίας μονογονεϊκής οικογένειας δεν οχυρώνεται από την προηγούμενη απαραίτητη συμβολαιογραφική συναίνεση, αλλά από την ανάγκη έκδοσης σχετικής επιτρεπτικής δικαστικής απόφασης.[107]

Με αυτόν τον τρόπο εξυπηρετείται το θεμελιώδες στοιχείο στη λογική της ρύθμισης της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στο δίκαιο μας που είναι η αναγκαιότητα άρρηκτης σύνδεσης μεταξύ του επιτρεπτού της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, εν προκειμένω του επιτρεπτού της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας, και της νομικής κατοχύρωσης του παιδιού που γεννιέται.[108]

Υποστηρίζεται βέβαια και η άποψη ότι το τεκμήριο πατρότητας θεμελιώνεται περιοριστικά είτε από τη γέννηση εντός γάμου (άρ. 1463 παρ. 2 ΑΚ) είτε από τη γέννηση εντός συμφώνου συμβίωσης (άρ. 8 Ν. 3719/2008) είτε μέσω εκούσιας ή δικαστικής αναγνώρισης (άρ. 1463 παρ. 2 ΑΚ), λόγω του παρεπόμενου[109] χαρακτήρα του έναντι του τεκμηρίου μητρότητας. Μάλιστα, κατά την ίδια άποψη, κώλυμα παρουσιάζεται και στην νομοθεσία περί ληξιαρχικών πράξεων (Ν. 344/1976), όπου δεν δύναται να προσδοθεί μητρώνυμο ούτε κατά τη διαδικασία περί των έκθετων τέκνων, δεδομένου ότι το τέκνο δεν είναι έκθετο, ήτοι δεν έχει εγκαταληφθεί από τους γονείς του.[110]

Δικαστική αναγνώριση της πατρότητας στην περίπτωση του άγαμου μοναχικού άντρα δεν υφίσταται ως δυνατότητα, δεδομένης της απουσίας μητέρας και κατ’ επέκταση της έλλειψης ενεργητικής νομιμοποίησης. Μοναδική περίπτωση ύπαρξης ενεργητικής νομιμοποίησης θα υπήρχε από τον δότη του σπέρματος, σε περίπτωση που ο άγαμος μοναχικός άντρας προχώρησε σε ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση.[111]

Κατά του τεκμηρίου της πατρότητας υποστηρίζεται ότι στην ελληνική έννομη τάξη δεν αναγνωρίζεται τέκνο χωρίς μητέρα με γνωστό, δηλαδή τεκμαιρόμενο πατέρα. Επειδή, οι διατάξεις για τη συγγένεια δεν επιδέχονται αναλογία το τεκμήριο μητρότητας δεν μπορεί να υπάρξει και ως τεκμήριο πατρότητας. Άλλωστε για το τελευταίο υφίσταται η ειδική ρύθμιση του άρθρου 1463 παρ. 2 του ΑΚ που ρυθμίζει αποκλειστικά το τεκμήριο πατρότητας.[112]

1.4.3) Ανάγκη νέας ρητής νομοθετικής ρύθμισης

Κατά την πάροδο των ετών παρατηρείται μία φιλελευθεροποίηση και προοδευτικότητα των σχετικών με την ΙΥΑ νομοθετημάτων. Με το σύστημα «one step at a time»[113] ο Έλληνας νομοθέτης κατέστησε την Ελλάδα παράδεισο ΙΥΑ.

Ωστόσο, σε κανένα από τα νομοθετήματα, όπως επίσης σε καμία από τις αποφάσεις της ΕΑΥΙΑ, δεν υπήρξε πρόβλεψη για το δικαίωμα πρόσβασης του άγαμου μοναχικού άντρα στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. Η απουσία, λοιπόν, σχετικής νομοθετικής ρύθμισης οδηγεί αδιαμφισβήτητα στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει νομοθετικό κενό που μπορεί να καλυφθεί ερμηνευτικά μέσω της αναλογικής εφαρμογής των προαναφερθέντων διατάξεων. Ούτε αντίστοιχα μπορεί να υποστηριχθεί πως σχετική νομοθετική ρύθμιση δεν θεσμοθετήθηκε επειδή ο νομοθέτης δεν προέβλεψε την περίπτωση άγαμος μοναχικός άνδρας να επιθυμεί να σχηματίσει μονογονεϊκή οικογένεια με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας, δεδομένου ότι το τελευταίο νομοθέτημα είναι ιδιαίτερα πρόσφατο[114]. Αντιθέτως, αποτελεί συνειδητή νομοθετική επιλογή.[115]

Επομένως, απαιτείται η επίλυση του ζητήματος με μία εξειδικευμένη νομοθετική ρύθμιση, χωρίς να είναι δυνατόν να δοθεί λύση μέσω της αναλογίας δικαίου. Επιπλέον, μία νομοθετική ρύθμιση θα επέλυε και τις όποιες αντιρρήσεις και αντίθετες θεωρητικές απόψεις τυχόν διατυπώνονταν και θα ρύθμιζε οριστικά τη δυνατότητα του άγαμου μοναχικού άντρα να δημιουργήσει μονογονεϊκή οικογένεια με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας.

Βέβαια, με δεδομένο ότι κατόπιν των ανωτέρω ο αποκλεισμός του άγαμου μοναχικού άντρα από οποιαδήποτε σχετική με την παρένθετη μητρότητα νομοθετική ρύθμιση συνιστά δυσμενή διάκριση, οι σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις πρέπει να κριθούν ανίσχυρες ως αντισυνταγματικές και να εφαρμοστεί και γι’ αυτόν το ίδιο νομοθετικό καθεστώς με την άγαμη μοναχική γυναίκα, διότι μόνο με αυτόν τον τρόπο αίρεται η κατάσταση που δημιουργήθηκε από την παραβίαση της συνταγματικά προστατευόμενης αρχής της ισότητας και ως εκ τούτου η αντισυνταγματικότητα της ρύθμισης συνεπάγεται κενό δικαίου[116].

Ωστόσο, η εν λόγω συνταγματική προσαρμογή δεν είναι έργο του εκάστοτε δικαστή, ο οποίος όσο και εάν αισθάνεται κατάφωρη παραβίαση της αρχής της ισότητας μέσω της σιγής των σχετικών νομοθετικών ρυθμίσεων πρέπει να περιοριστεί αποκλειστικά και μόνο στη διασταλτική ερμηνεία εντός των ορίων του λεκτικού νοήματος.

Το ίδιο το Σύνταγμα, όμως, επιβάλλει στον εθνικό νομοθέτη να εντάξει τον άγαμο μοναχικό άντρα στις σχετικές διατάξεις για την παρένθετη μητρότητα μέσω του άρθρου 21 παρ. 1 του Σ, το οποίο προστατεύει την οικογένεια τόσο ως θεσμό όσο και ως κοινωνικό δικαίωμα. Το Σύνταγμα, δηλαδή, επιβάλει τον εκσυγχρονισμό της νομοθεσίας και την αποβολή νομοθετικών ρυθμίσεων που απηχούν αναχρονιστικές αντιλήψεις, χωρίς, όμως, να δίνει τη δικαιοδοσία στον εκάστοτε δικαστή να προχωρήσει σε μία στρεβλή ερμηνεία της εκάστοτε νομοθετικής ρύθμισης με βάση τις προσωπικές του απόψεις, σεβόμενο την αρχή της διάκρισης των εξουσιών. Η άποψη δε που ανατρέχει στο έτος 1975 και αναζητά το λεκτικό νόημα της οικογένειας σε εκείνο το χρονικό σημείο και κατ’ επέκταση αρνείται την προαναφερθείσα συνταγματική επιβολή για ένταξη του άγαμου μοναχικού άντρα στα ενεργητικά νομιμοποιούμενα άτομα για πρόσβαση στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας παραβλέπει το γεγονός ότι οι έννοιες εξελίσσονται με την πάροδο των ετών και τις επερχόμενες κοινωνικές αλλαγές.[117]

Έχει υποστηριχθεί και η άποψη ότι αδυναμία αναλογικής εφαρμογής υπάρχει διότι η περίπτωση της άγαμης μοναχικής γυναίκας δεν είναι ουσιωδώς όμοια με εκείνη του άγαμου μοναχικού άντρα και ως εκ τούτου η τελευταία δεν μπορεί να θεωρηθεί αρρύθμιστη.[118]

Ειδική αναφορά στη σεξουαλική προτίμηση του εκάστοτε άγαμου μοναχικού άντρα δεν χρειάζεται να γίνει. Σε αντίθεση με μέρος της θεωρίας[119] που υποστηρίζει ότι στην περίπτωση του ομοφυλόφιλου άγαμου μοναχικού άντρα το κώλυμα επιλύεται με μία διασταλτική ερμηνεία της έννοιας της «ιατρικής αναγκαιότητας», λαμβανομένης υπόψη της ομοφυλοφιλίας ως ασθένειας κατά τη γνώμη του γράφοντος η εν λόγω περίπτωση εμπίπτει στη γενικότερη έννοια του άγαμου μοναχικού άντρα και δεν υπάρχει ουδεμία διαφοροποίηση βάσει της σεξουαλικότητας του. Είτε, λοιπόν, πρόκειται για ομοφυλόφιλο είτε για ετεροφυλόφιλο άντρα το πρόβλημα θα επιλυθεί είτε με αναλογία δικαίου είτε με ρητή νομοθετική διάταξη.

• Νομολογία

Με βάση την υπ’ αριθμ. 2827/2008[120] απόφαση του ΜονΠρΑθ[121] και την υπ’ αριθμ. 13707/2009 απόφαση του ΜονΠρΘες[122] έγινε δεκτή η αναλογική εφαρμογή του άρθρου 1458 του ΑΚ αναφορικά με την περίπτωση του άγαμου μοναχικού άντρα που επιθυμεί να αποκτήσει πρόσβαση στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας.

Και στις δύο περιπτώσεις ο αιτών επρόκειτο για άντρα που έπασχε από ολιγοασθενοτερατοζωοσπερμία και ως εκ τούτου πληρούνταν ο όρος της ιατρικής αναγκαιότητας. Επίσης, και στις δύο περιπτώσεις το δικαστήριο έκρινε ότι:

• Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή πηγάζει από το άρθρο 5 παρ. 1 του Σ και προστατεύεται από αυτό,
• Ο αποκλεισμός του άντρα από την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας συνιστά κατάφωρη παραβίαση της αρχής της ισότητας και κατ’ επέκταση προσκρούει στο άρθρο 4 παρ. 1-2 του Σ,
• Απαιτείται η αναλογική εφαρμογή των άρθρων 1455 επ. του ΑΚ.

Μετά την έκδοση της πρώτης επιτρεπτικής απόφασης, ήτοι της 2827/2008 ΜΠρΑθ, εφαρμόστηκε αναλογικά το άρθρο 1464 παρ. 1 του ΑΚ και τα δύο δίδυμα τέκνα που γεννήθηκαν είχαν ως νόμιμο πατέρα τους τον αιτούντα άντρα, χωρίς να υπάρχει καταχωρημένη κάποια γυναίκα ως μητέρα.[123]

Κατά της προαναφερθείσας απόφασης ασκήθηκε η έφεση από τον Εισαγγελέα Πρωτοδικών, η οποία έγινε δεκτή και εκδόθηκε η υπ’ αριθμ. 3357/2010 απόφαση του ΕφΑθ. Η τελευταία εξαφάνισε την πρωτόδικη απόφαση βασιζόμενη στο σκεπτικό ότι:

• Το άρθρο 1458 του ΑΚ αναφέρεται περιοριστικά στις γυναίκες,
• Στο ελληνικό δίκαιο αναγνωρίζεται και εφαρμόζεται η αρχή της βέβαιης μητέρας,
• Τα δύο φύλα δεν πληρούν τις ίδιες προϋποθέσεις προκειμένου να γίνει αναλογική εφαρμογή των άρθρων 1455 επ. του ΑΚ. Αντιθέτως, το γεγονός ότι οι άνδρες χρειάζονται σε κάθε περίπτωση τη συνδρομή μία γυναίκας που θα αναλάβει το ρόλο της παρένθετης μητέρας συνεπάγεται την κάλυψη μίας ιατρικής αδυναμίας, η οποία δεν είναι δική τους.[124]
• Η ιατρική υποβοήθηση της ιατρικής αναγκαιότητας επιβλήθηκε από τον νομοθέτη για να κάμψει τις αντιρρήσεις όσων θα θεωρούσαν την μη ιατρικά αναγκαία τεχνητή γονιμοποίηση ως αντίθετη με τα χρηστά ήθη.

Κατόπιν, το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους εξέδωσε την υπ’ αριθμ. 261/2010 γνωμοδότηση του, με την οποία επιχείρησε να απαντήσει στον τρόπο ίδρυσης της συγγένειας του άγαμου μοναχικού άντρα με το τέκνο που αυτός αποκτά μέσω της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας, αφού προηγουμένως έχει λάβει τη σχετική δικαστική άδεια.

Στην εν λόγω γνωμοδότηση του το ΝΣΚ προκρίνει ως λύση για το τεκμήριο πατρότητας την αναλογική εφαρμογή του άρθρου 1464 παρ. 1 του ΑΚ αναφορικά με το τεκμήριο μητρότητας, βασιζόμενο στην έκδοση προηγούμενης επιτρεπτικής δικαστικής απόφασης. Ωστόσο, στην ίδια γνωμοδότηση το ΝΣΚ παράλληλα με το τεκμήριο πατρότητας αναγνωρίζει και τεκμήριο μητρότητας, θεωρώντας ως μητέρα την παρένθετη μητέρα, μολονότι στην περίπτωση της τελευταίας απουσιάζει οποιοσδήποτε βιολογικός ή κοινωνικοσυναισθηματικός σύνδεσμος συγγένειας με το τέκνο, δεδομένου ότι βούληση της είναι αποκλειστικά και μόνο η κυοφορία και όχι η απόκτηση τέκνου.

Από μέρος της θεωρίας υποστηρίζεται ότι κάθε άλλη εγγραφή πλην της πραγματικής είναι λανθασμένη και προτείνεται να συμπληρωθεί το μητρώνυμο στην ληξιαρχική πράξη με απόφαση του Νομάρχη με βάση την ΥΑ Φ 91400/2961/2001 κατ’ αναλογία προς τα ισχύοντα επί εκτός γάμου παιδιών για τα στοιχεία του πατέρα. Κατά την ίδια άποψη η έννομη τάξη από τη στιγμή που θα επιτρέψει την πρόσβαση στου άγαμου μοναχικού άνδρα στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας δεν γίνεται αν ανησυχεί για το τί θα καταχωρισθεί ως μητρώνυμο.[125]

Η μόνη περίπτωση αναγνώρισης της παρένθετης μητέρας ως μητέρας του τέκνου είναι εκείνη του άρθρου 1464 παρ. 2-3 του ΑΚ, που προβλέπει άσκηση αγωγής προσβολής της μητρότητας που ασκείται μέσα σε προθεσμία έξι μηνών από τον τοκετό, εφόσον αποδειχθεί ότι το τέκνο κατάγεται βιολογικά από αυτήν. Η προσβολή γίνεται από τη δικαιούμενη γυναίκα αυτοπροσώπως ή από ειδικό πληρεξούσιό της ή ύστερα από άδεια του δικαστηρίου, από τον νόμιμο αντιπρόσωπό της.

Στην εν λόγω περίπτωση βέβαια δεν προσβάλλεται το τεκμήριο μητρότητας κάποιας άλλης γυναίκας, δεδομένου ότι δεν υπάρχει καταχωρισμένη μητέρα, αλλά ασκείται αναγνωριστική αγωγή, αντικείμενο της οποίας είναι μεν η αναγνώριση της πραγματικότητας, ήτοι της βιολογικής καταγωγής, και όχι η έννομη σχέση, δυσκολία που ξεπερνιέται με την αναλογική εφαρμογή του άρθρου 70 του ΚΠολΔ σε συνδυασμό με το άρθρο 609 παρ. 2 του ΚΠολΔ.[126]

Με την αμετάκλητη δικαστική απόφαση που δέχεται την αγωγή το τέκνο έχει αναδρομικά από τη γέννησή του μητέρα τη γυναίκα που το κυοφόρησε.

Στην περίπτωση αναγνώρισης της μητρότητας της κυοφόρου προκύπτει σύγκρουση του τεκμηρίου πατρότητας, εφόσον η κυοφόρος είναι παντρεμένη ή έχει συνάψει σύμφωνο συμβίωσης με άντρα, το τεκμήριο πατρότητας του οποίου λειτουργεί αναδρομικά.[127]

Η δε καταχώριση στο Ληξιαρχείο της προσωπικής κατάστασης του τέκνου που γεννήθηκε είναι απλά δηλωτική και δεν δημιουργείται συγγένεια, ενώ είναι παραπλανητική η καταχώριση της παρένθετης μητέρας ως μητέρας του.[128]

Τέλος, κατά την ως άνω γνωμοδότηση του ΝΣΚ η εξαφάνιση δικαστικής άδειας ύστερα από άσκηση ενδίκων μέσων κατά της επιτρεπτικής πρωτόδικης απόφασης λειτουργεί μόνο μελλοντικά και η ακύρωση δεν επηρεάζει την ιδρυθείσα πατρότητα, αναγνωρίζοντας παράλληλα ως μοναδικό τρόπο ανατροπής του τεκμηρίου πατρότητας την άσκηση αγωγής περί μη ύπαρξη σχέσης πατέρα και τέκνων.

Αντίθετη προς την γνωμοδότηση αυτή είναι η υπ’ αριθμ. 431/2013 απόφαση του ΠολΠρΑθ, σύμφωνα με την οποία η άσκηση και ευδοκίμηση έφεσης κατά επιτρεπτικής πρωτόδικης απόφασης οδηγεί σε ανατροπή του τεκμηρίου πατρότητας και ο δεσμός πατέρα και τέκνου παύει να υφίστανται δεδομένου ότι η τεχνητή γονιμοποίηση έλαβε χώρα χωρίς άδεια, αφού η πρωτόδικη απόφαση εξαφανίστηκε.[129]

Στην περίπτωση αυτή θα προκύπτει ένα παιδί χωρίς κανέναν γονέα και συνεπώς θα πρέπει να εφαρμοστεί αναλογικά το άρθρο 1456 παρ. 1 του ΑΚ για την εκούσια αναγνώριση, ενώ αναγνωρίζεται η ανάγκη νομοθετικής πρόβλεψης με την τροποποίηση των άρθρων 1457 και 1458 του ΑΚ σχετικά με την ωριμότητα της δικαστικής απόφασης ώστε αυτή να είναι τελεσίδικη.[130]

Περί της αναδρομικής ή όχι ενέργειας της ανάκλησης της πρωτόδικης δικαστικής απόφασης έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι δεν θα πρέπει να θίγονται οι συνέπειες για όσους ενήργησαν με καλή πίστη με βάση την αναλογική εφαρμογή του άρθρου 779 του ΚΠολΔ.[131] Το εν λόγω άρθρο αποτυπώνει τη γενικότερη βούληση του νομοθέτη να προστατεύσει τους καλόπιστους τρίτους. Μολονότι, λοιπόν, αναφέρεται ρητά σε περιουσιακές έννομες σχέσεις (διότι χρησιμοποιείται η λέξη «καταβολές»)  διαφαίνεται η τάση να τύχουν προστασίας και οι έννομες συνέπειες που επήλθαν σε καλόπιστους τρίτους ανεξαρτήτως της φύσης τους (διότι χρησιμοποιούνται οι λέξεις «δικαιοπραξίες-δικαιώματα»). Από τη στιγμή που προστατεύεται η καταβολή δεν γίνεται να μην προστατεύεται και η προσωπική κατάσταση που είναι ακόμα πιο σημαντική. Μάλιστα η προστασία της προσωπικής κατάστασης εξυπηρετεί ξεκάθαρα και το συμφέρον των ανηλίκων[132].

Στον αντίποδα υποστηρίζεται ότι η συγγένεια δεν εμπεριέχεται στο γλωσσικό πεδίο των λέξεων «καταβολή-δικαιοπραξία-δικαίωμα» και ότι το παιδί ως τρίτος αγνοεί το ελάττωμα της άδειας και δεν αποτελεί καλόπιστο τρίτο, αφού δεν είχε καμία απολύτως συνείδηση[133]. Ωστόσο, στο δίλλημα αναπλήρωσης του εν λόγω κενού δικαίου με νέα ειδική νομοθετική ρύθμιση ή με αναλογική εφαρμογή του άρθρου 779 του ΚΠολΔ, ως προτιμότερη λύση προκρίνεται η δεύτερη ως απλούστερη και ήδη υφιστάμενη λύση.

Έτσι ακόμα και εάν η νεότερη απόφαση που προκύψει μετά την προσβολή της πρωτόδικης την ανακαλεί, την εξαφανίζει ή την μεταρρυθμίζει, όπως επίσης και εάν ορίζεται ότι έχει αναδρομική ισχύ, εφόσον υιοθετηθεί η συγκεκριμένη θεωρητική άποψη το συμφέρον του παιδιού μένει αλώβητο, αφού κατά την προαναφερθείσα αρχή της προστασίας της υποκειμενικής καλής πίστης όσοι ενήργησαν καλόπιστα προστατεύονται. Ξεκάθαρη δε απόδειξη του καλόπιστου χαρακτήρα του εκάστοτε εμπλεκομένου αποτελεί η ύπαρξη της πρωτόδικης δικαστικής απόφασης, έστω και εάν η τελευταία χορήγησε τη σχετική άδεια, χωρίς να υπάρχουν οι απαραίτητες προς τούτο προϋποθέσεις. Επομένως, η μοναδική χρησιμότητα της άσκησης του ενδίκου μέσου της έφεσης κατά της πρωτόδικης απόφασης είναι όχι η ανατροπή των αποτελεσμάτων της πρωτόδικης, αλλά η χάραξη μίας κατευθυντήριας γραμμής υπέρ της απόρριψης σχετικών μελλοντικών αιτήσεων ή αποτροπή της μεταφοράς των εξωσωματικά γονιμοποιημένων ωαρίων στο σώμα της παρένθετης μητέρας με την έκδοση της εφετειακής απόφασης σε περίπτωση που δεν είχε διενεργηθεί ακόμα.[134]

Υπέρ της αναδρομικής ενέργειας χρησιμοποιειται το επιχείρημα της γραμματικής διατύπωσης του άρθρου 766 του ΚΠολΔ «Αν γίνει δεκτή η έφεση και εξαφανισθεί η εκκαλούμενη …..», η οποία δεν διακρίνει μεταξύ αναδρομικότητας και μελλοντικής ενέργειας. Βέβαια η άποψη αυτή παραβλέπει το ότι η έφεση δεν έχει ανασταλτικό αποτέλεσμα κατά το άρθρο 763 του ΚΠολΔ και ισχυρίζεται ότι εάν δεν υπάρχει αναδρομικότητα δεν υπάρχει και λόγος άσκησης της, επιχείρημα που καταρρίφθηκε ανωτέρω.[135]

Βέβαια, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η αίτηση του άγαμου μοναχικού άντρα για παροχή άδειας για την μεταφορά στο σώμα της παρένθετης μητέρας ξένων προς την ίδια εξωσωματικά γονιμοποιημένων ωαρίων, προκειμένου η τελευταία να κυοφορήσει το τέκνο που αυτός επιθυμεί να αποκτήσει εκδικάζεται κατά τη διαδικασία της εκουσίας δικαιοδοσίας (άρ. 799 ΚΠολΔ) και η τυχόν επιτρεπτική απόφαση που προκύψει παράγει άμεσα τα αποτελέσματα της. Επομένως, είναι κρίσιμη η ύπαρξη της άδειας κατά τη στιγμή της εμφύτευσης των εξωσωματικά γονιμοποιημένων ωαρίων στην μήτρα της παρένθετης μητέρας.[136] Από μέρος της θεωρίας έχει προταθεί η δικαστική άδεια να είχε συναρτηθεί με την έκδοση τελεσίδικης ή ακόμα και αμετάκλητης δικαστικής απόφασης κατόπιν σχετικής νομοθετικής πρόβλεψης, η έλλειψη της οποίας συνεπάγεται εφαρμογή του άρθρου 763 του ΚΠολΔ.[137]

Τυχόν αναγνώριση αναδρομικής ενέργειας θα καθιστούσε μητέρα του παιδιού την παρένθετη μητέρα και, εφόσον αυτή ήταν παντρεμένη ή είχε συνάψει σύμφωνο συμβίωσης με άντρα, πατέρα του παιδιού τον άντρα ή συμβίο της μητέρας. Το τεκμήριο αυτό της πατρότητας θα μπορούσε να προσβληθεί με αγωγή προσβολής της πατρότητας, η οποία, όμως, θα έπεφτε στο κενό εάν τα εξωσωματικά γονιμοποιημένα ωάρια που χρησιμοποιήθηκαν είχαν γονιμοποιηθεί με σπέρμα που είχε δώσει ως  δωρεά ο άντρας ή συμβίος της παρένθετης μητέρας.[138]

Επομένως, η εν λόγω απόφαση απέρριψε ως μη νόμιμη την αίτηση που κατέθεσε η σύζυγος του άνδρα, που έλαβε άδεια να αοκτήσει τέκνα με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας με την υπ’ αριθμ.2827/2008 απόφαση του ΜονΠρΑθ και εν συνεχεία απέκτησε δίδυμα τέκνα, με την οποία αιτούνταν την υιοθεσία των τέκνων αυτών, με βάση το σκεπτικό ότι μετά την έκδοση της υπ’ αριθμ. 3357/2010 απόφασης του ΕφΑθ ο αιτών άνδρας δεν είναι πλέον πατέρας των παιδιών.

Η υπ’ αριθμ. 431/2013 απόφαση του ΠολΠρΑθ ανετράπη από την υπ’ αριθμ. 7138/2014 απόφαση του ΕφΑθ, η οποία αναγνώρισε την άμεση ισχύ της υπ’ αριθμ. 2827/2008 απόφασης του ΜονΠρΑθ ως απόφασης που εκδόθηκε κατά την εκουσία δικαιοδοσία και επεσήμανε ότι κατά το άρθρο 799 του ΚΠολΔ τυχόν ανάκληση-μεταρρύθμιση-εξαφάνιση ή αναστολή της ισχύος μίας απόφασης δεν επηρεάζει αναδρομικά τους καλόπιστους τρίτους, ακόμη και εάν η νέα απόφαση ορίζει ότι έχει αναδρομική ισχύ κατά το άρθρο 758 παρ. 2 του ΚΠολΔ. Ως εκ τούτου το τεκμήριο πατρότητας που ιδρύθηκε δεν πλήττεται και συνεπώς επετράπη η υιοθεσία των τέκνων που απέκτησε ο άγαμος μοναχικός άντρας από την μετέπειτα της γέννησης των παιδιών σύζυγο του.

Εν συνεχεία εκδόθηκε η υπ’ αριθμ. 8641/2017 απόφαση του ΠολΠρΘες, η οποία αναγνωρίζει την μη ύπαρξη νομοθετικού κενού και την αδυναμία εφαρμογής αναλογικά των διατάξεων των άρθρων 1455 επ. για τον άγαμο μοναχικό άντρα. Πολύ ορθά, κατά τη γνώμη του γράφοντος, επισημαίνει τη γραμματική ερμηνεία του άρθρου 1458 του ΑΚ και την αδυναμία του δικαστή να προβεί σε έλεγχο των επιλογών του εθνικού νομοθέτη ή του ουσιαστικού περιεχομένου αυτών. Ο έλεγχος, λοιπόν, των ορίων των σχετικών με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ρυθμίσεων δεν μπορεί να οδηγήσει ούτε σε αναλογική τους εφαρμογή ούτε σε διασταλτική τους ερμηνεία. Το βασικό επιχείρημα υπέρ της άποψης αυτής είναι η μη επίλυση με ρητή νομοθετική διάταξη του εν λόγω ζητήματος, μολονότι θεσπίστηκαν κατά την πάροδο των χρόνων νομοθετήματα σχετικά με τις μεθόδους τεχνητής γονιμοποίησης, καθένα από τα οποία μάλιστα χαρακτηρίζονταν από έναν προοδευτικό και φιλελεύθερο χαρακτήρα.

Η ίδια ωστόσο απόφαση αποκλείει τον άγαμο μοναχικό άντρα από τη διαδικασία της παρένθετης μητρότητας λόγω της φυσικής αδυναμίας του προς κυοφορία, αλλά και της νομικής ανυπαρξίας μητέρας, γεγονός που κρίνει ως επίφοβο των προσδιοριστικών της ταυτότητας και της προσωπικότητας του μέλλοντος να γεννηθεί τέκνου και ως εκ τούτου αντίθετο προς το συμφέρον του.

Άξια μνείας χρήζει και η μειοψηφούσα άποψη κατά την οποία:

• Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή πηγάζει από το άρθρο 5 παρ. 1 του Σ και προστατεύεται από αυτό,
• Ο αποκλεισμός του άντρα από την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας συνιστά κατάφωρη παραβίαση της αρχής της ισότητας και κατ’ επέκταση προσκρούει στο άρθρο 4 παρ. 1-2 του Σ,
• Απαιτείται η αναλογική εφαρμογή των άρθρων 1455 επ. του ΑΚ,
• Το κενό που πρέπει να καλυφθεί με αναλογία δικαίου προκύπτει από το ότι κανένα από τα δύο φύλα δεν μπορεί να τεκνοποιήσει μόνο του, δεδομένου ότι και η άγαμη μοναχική γυναίκα χρειάζεται το αντρικό σπέρμα προκειμένου να καλύψει τη δική της ιατρική αδυναμία.

Σύμφωνα δε με την υπ’ αριθμ. 4720/2020 απόφαση του ΠολΠρΘες η αναλογική εφαρμογή των διατάξεων της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης και στην περίπτωση του επιζήσαντα άντρα δεν αντίκειται στα χρηστά ήθη, αφού το σχήμα της μονογονεϊκής οικογένειας που αποτελείται μόνο από πατέρα δεν είναι ασύνηθες ούτε καινοφανές, λαμβανομένων υπ’ όψιν, πλην των φυσικών αιτίων που οδηγούν στο σχηματισμό αυτό, τόσο των διαζυγίων, όσο και των δικαστικών αποφάσεων που αναθέτουν την επιμέλεια των προσώπων ανήλικων τέκνων αποκλειστικά στον πατέρα αυτών.

Η ίδια απόφαση κάνει δεκτή την ύπαρξη έγγραφης συναίνεσης που θα αναφέρεται στη δυνατότητα χρήσης του γεννητικού υλικού από τον επιζήσαντα σύζυγο για τεκνοποίηση σε περίπτωση θανάτου τινός εκ των δύο.

Η υπ’ αριθμ. 623/2021 απόφαση του ΜονΕφΑθ επαναλαμβάνει την άποψη ότι ο αποκλεισμός του άγαμου μοναχικού άντρα από τη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας αποτελεί συνειδητή νομοθετική επιλογή και όχι κενό και ότι κατ’ επέκταση αποκλείεται η αναλογική εφαρμογή των εφαρμοζόμενων στην περίπτωση της άγαμης μοναχικής γυναίκας διατάξεων. Η απόφαση αυτή εστιάζει στη μη συμπερίληψη σχετικής επιτρεπτικής ρύθμισης σε κανένα από τα σχετικά με την τεχνητή αναπαραγωγή νομοθετήματα και στον ρόλο του δικαστή, ο οποίος νομιμοποιείται να προβεί μόνο σε έλεγχο των ορίων των νομοθετικών ρυθμίσεων.

Κατά την ίδια απόφαση η περίπτωση της άγαμης μοναχικής γυναίκας δεν παρουσιάζει ομοιότητα με εκείνη του άγαμου μοναχικού άντρα, καθώς ο τελευταίος είναι από τη φύση του αδύνατο[139] να κυοφορήσει και ως εκ τούτου η πρόσβαση στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας θα κάλυπτε μία ευθύς εξαρχής ιατρική αδυναμία που δεν είναι δική του. Επιπλέον, θέτει ως περιορισμό του δικαιώματος αναπαραγωγής του άγαμου μοναχικού άντρα που αποτελεί έκφανση της προσωπικότητας του, η οποία προστατεύεται από το άρθρο 5 του Σ, το συμφέρον του τέκνου, το οποίο θεωρεί ότι πλήττεται δεδομένου ότι προσβάλλονται εκφάνσεις της προσωπικότητας του τέκνου που πρόκειται να γεννηθεί, καθότι θα πρόκειται με τέκνο με ανύπαρκτη μητέρα.

• Υιοθεσία

Σε αντίθεση με τα ισχύοντα στη διαδικασία της παρένθετης μητρότητας άγαμος μοναχικός άντρας, ανεξαρτήτως σεξουαλικότητας[140], έχει τη δυνατότητα[141] εκ του νόμου να δημιουργήσει μονογονεϊκή οικογένεια μέσω υιοθεσίας, με το σκεπτικό ότι είναι προς το συμφέρον του τέκνου που είναι ήδη γεννημένο να μεγαλώσει με έναν γονέα, χωρίς να έχει σημασία το φύλο αυτού.

Ωστόσο, όπως ήδη αναφέρθηκε είναι παράδοξο[142] να θεωρείται ότι είναι προς το συμφέρον του ήδη γεννημένου παιδιού η υιοθεσία του από άγαμο μοναχικό άντρα και πλέον, μετά τον ν. 5089/2024 και από δύο έγγαμους άνδρες[143], ενώ το ίδιο δεν είναι προς το συμφέρον του εάν είναι αγέννητο. Ο νομοθέτης, δηλαδή, θεωρεί ότι καλύτερα το παιδί να μην γεννηθεί καθόλου, παρά να γεννηθεί και να έχει μόνο έναν γονέα, ο οποίος θα είναι άντρας.

Ο νομοθέτης, όμως, επιλέγει συνειδητά να αγνοήσει πως σε κάθε περίπτωση η ύπαρξη είναι περισσότερο συμφέρουσα από την ανυπαρξία, όπως επίσης ότι ενδέχεται εκ των πραγμάτων να δημιουργηθεί μία μονογονεϊκή οικογένεια με άντρα γονέα, όπως όταν η γυναίκα αποβιώσει πρώτη.

Από τη στιγμή που ο άγαμος μοναχικός άντρας επιτρέπεται να αποκτήσει τέκνο μέσω της διαδικασίας της υιοθεσίας, ο αποκλεισμός του από την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας δεν βοηθάει σε τίποτα.[144]

Αντιθέτως, μέρος της θεωρίας αμφισβητεί την ορθότητα της νομοθετικής επιλογής περί του επιτρεπτού της υιοθεσίας τέκνου από άγαμο μοναχικό άντρα και τη διακρίνει από τη γέννηση.[145]

• Μεταθανάτια (post mortem) Τεχνητή Γονιμοποίηση

3.1) Περιεχόμενο

Η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση πραγματοποιείται είτε με σπερματέγχυση στη γυναίκα που επιζεί του κρυοσυντηρημένου σπέρματος του άντρα είτε με μεταθανάτια εξωσωματική γονιμοποίηση εντός δοκιμαστικού σωλήνα και εν συνεχεία με εμφύτευση είτε με εξωσωματική γονιμοποίηση του κρυοσυντηρημένου σπέρματος του άντρα με το ωάριο της επιζήσασας γυναίκας και εν συνεχεία με εμφύτευση του γονιμοποιημένου ωαρίου στην μήτρα της επιζήσασας γυναίκας ή σε περίπτωση που η τελευταία αδυνατεί να κυοφορήσει στην μήτρα παρένθετης μητέρας, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 1458 Α.Κ.. Δεδομένου ότι δεν υπάρχει νομοθετικός διαχωρισμός στο άρθρο 1457 του Α.Κ. υπάγονται και οι δύο περιπτώσεις, αφού θα ήταν παράλογο να επιτρέπεται η μεταθανάτια γονιμοποίηση, που είναι το μείζον, και όχι η μεταθανάτια εμφύτευση που είναι το έλασσον^[146], δεδομένου ότι ο θάνατος της γυναίκας συνιστά φυσική αδυναμία για απόκτηση τέκνου από τον άντρα[147].

3.2) Αναλογική εφαρμογή

Σε περίπτωση θανάτου όχι του άντρα, αλλά της γυναίκας συζύγου ή συμβίας ή συντρόφου εφαρμόζεται αναλογικά το άρθρο 1457 σε συνδυασμό με το άρθρο 1458 του Α.Κ., όπως επιτάσσει το Σύνταγμα και η ΕΣΔΑ που κατοχυρώνει την ισότητα των φύλων, αλλά και όπως προβλέπεται στην Εισηγητική Έκθεση του Ν. 3089/2002[148].

Επομένως, στην εν λόγω περίπτωση ο σύζυγος ή συμβίος ή σύντροφος θα αιτηθεί στο αρμόδιο εκάστοτε Δικαστήριο άδεια για να διεξάγει μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, ομόλογη ή ετερόλογη, με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας.^[149] Τα δε υπάρχοντα κρυοσυντηρημένα γομιμοποιημένα[150] ωάρια συνδέονται με την προσωπικότητα του άντρα και η απαγόρευση χρησιμοποίησης τους προσβάλλει την προσωπικότητα του[151].

Ωστόσο, έχει υποστηριχθεί και η άποψη[152] ότι στην περίπτωση προαποβίωσης της γυναίκας δεν απαιτείται να είχε παράσχει η τελευταία συμβολαιογραφική συναίνεση ούτε να έπασχε από ασθένεια που συνδέεται με πιθανό κίνδυνο στειρότητας ή να υπήρχε κίνδυνος θανάτου της, καθώς είναι απίθανο να προηγηθούν όλα αυτά, αλλά και εάν προηγηθούν θα πρόκειται για σκοπούμενη περιγραφή της απαγόρευσης, οπότε θα είναι αμφίβολη η χρησιμοποίηση τους.

Κατά την ίδια άποψη, θεωρείται ότι και σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να υφίσταται αδυναμία για τεκνοποιία του επιζώντος άντρα, δεδομένου ότι στην εν λόγω περίπτωση απαιτείται η παρεμβολή παρένθετης μητέρας και ως εκ τούτου επιβάλλεται να υφίσταται η προϋπόθεση της αδυναμίας κυοφορίας, η οποία αποτελεί βασική προϋπόθεση για την πρόσβαση της γυναίκας στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. Άλλως θα εφαρμοστεί η μέθοδος αυτή χωρίς τις προϋποθέσεις της, ενώ εάν απαιτηθεί τότε θα εφαρμοσθεί η μεταθανάτια γονιμοποίηση με επιπρόσθετες προϋποθέσεις.

Τέλος, η αναγνώριση του δικαιώματος του χήρου και κατ’ επέκταση άγαμου μοναχικού άντρα να αποκτήσει τέκνο με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας αποτελεί άνιση μεταχείριση εις βάρος του μη χήρου άγαμου μοναχικού άντρα.[153]

3.3) Προϋποθέσεις του επιτρεπτού^[154]

Οι προϋποθέσεις του επιτρεπτού της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης προβλέπονται στο άρθρο 1457 του Α.Κ. περιοριστικά αναφερόμενες.

Στην περίπτωση αναλογικής εφαρμογής θα απαιτείται να συντρέχουν σωρευτικά οι κάτωθι αναφερόμενες προϋποθέσεις:

α) Να έχει επέλθει θάνατος^[155] της συζύγου, της συμβίας ή της συντρόφου^[156] του άντρα.

β) Η γυναίκα που απεβίωσε να ήταν σύζυγος ή σύντροφος ή συμβία του άντρα^[157]. Επομένως, αρκεί τα δύο μέρη να ζούσαν σε ελεύθερη ένωση. Σε περίπτωση που τα δύο μέρη δεν ζούσαν ούτε σε ελεύθερη ένωση, τότε ο άντρας δεν θα μπορεί να κάνει χρήση του άρθρου 1457 του Α.Κ..^[158]

γ) Η σύζυγος ή συμβία ή σύντροφος απαιτείται να έπασχε από ασθένεια που συνδέεται με πιθανό κίνδυνο στειρότητας ή να υπήρχε κίνδυνος θανάτου της^[159]. Πιο αναλυτικά, στην πρώτη περίπτωση ακόμη και αν η γυναίκα αποβιώσει χωρίς να έχει επέλθει η στειρότητα, ο άντρας θα μπορεί να χρησιμοποιήσει τα ωάρια της στο πλαίσιο μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, δεδομένου ότι στο άρθρο 1457 περ. α του Α.Κ. αναφέρεται ως αναγκαίο προαπαιτούμενο η πιθανότητα στειρότητας και όχι η επέλευση αυτής^[160]. Στη δεύτερη περίπτωση, δεν απαιτείται η γυναίκα να απεβίωσε λόγω του κινδύνου εξαιτίας του οποίου έδωσε τη συναίνεσή της, αλλά απαιτείται να έχει υποβληθεί στον συγκεκριμένο κίνδυνο, έστω και εάν πέθανε από άσχετα με αυτόν αίτια^[161]. Σε κάθε περίπτωση ο κίνδυνος στειρότητας ή θανάτου επιβάλλεται να υπάρχει και ως κρίσιμη χρονικά εκλαμβάνεται η στιγμή του θανάτου^[162]. Επιπλέον, η συναίνεση μπορεί να δοθεί έγκυρα και σε χρονικό σημείο που προηγείται της επέλευσης του κινδύνου και χωρίς γνώση επέλευσης αυτού, αλλά απαιτείται τελικά να επήλθε^[163]. Ως εκ τούτου συναίνεση για μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση χωρίς να υπάρχει κατά τη στιγμή του θανάτου κάποιος από τους προαναφερόμενους κινδύνους, αλλά γενικά και αόριστα, δεν θεωρείται έγκυρη.

δ) Η σύζυγος ή συμβία ή σύντροφος πρέπει όσο ήταν εν ζωή να είχε συναινέσει^[164] στην απόκτηση τέκνου με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Ειδικότερα, η συναίνεση απαιτείται να έχει περιβληθεί τον συμβολαιογραφικό τύπο^[165]. Στο σημείο αυτό να διευκρινιστεί ότι η παροχή συναίνεσης με δημόσια διαθήκη είναι ισχυρή, διότι η διαθήκη αυτού του τύπου αποτελεί έγγραφο που περιβάλλεται τον συμβολαιογραφικό τύπο^[166]. Επιπλέον, η συναίνεση επιβάλλεται να είναι ειδική, δηλαδή να είναι διατυπωμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να προκύπτει με σαφήνεια ότι αφορά τη διαδικασία απόκτησης τέκνου με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Άλλως, η δοθείσα εν ζωή συναίνεση θεωρείται άκυρη και δεν παράγει αποτελέσματα.

ε) Το άρθρο 1457 παρ. 2 του Α.Κ. ορίζει ως νωρίτερο χρονικό σημείο διενέργειας της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης το χρονικό σημείο των έξι μηνών από την επέλευση του θανάτου της συζύγου ή συμβίας ή συντρόφου^[167]. Η πρόβλεψη αυτή στοχεύει στην προστασία του άντρα παρέχοντας του τη δυνατότητα να περάσει κάποιο χρονικό διάστημα από το θάνατο προκειμένου να ηρεμήσει συναισθηματικά και να μη λάβει μία τόσο σημαντική απόφαση βρισκόμενη σε συναισθηματική φόρτιση^[168]. Από την άλλη μεριά ως τελικό σημείο διενέργειας της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης ορίζονται τα δύο έτη^[169]. Με αυτό τον τρόπο προστατεύονται οι συγγενείς της νεκρής^[170], αλλά και η έννομη τάξη, δεδομένου ότι σε αντίθετη περίπτωση θα έμεναν εκκρεμή για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα κληρονομικά δικαιώματα που προέκυψαν.  Να διευκρινιστεί ότι δεν αρκεί εντός της διετίας να έχει κατατεθεί η σχετική αίτηση στο Δικαστήριο, αλλά απαιτείται να έχει πραγματοποιηθεί η εμφύτευση ή η σπερματέγχυση^[171]. Η αίτηση δύναται να κατατεθεί και πριν^[172] την εκπνοή των έξι μηνών από τον θάνατο, αλλά θα τελεί υπό αναβλητική νόμιμη προθεσμία, προκειμένου να υπάρχει περισσότερος χρόνος για τη διενέργεια των ιατρικών πράξεων, δεδομένου ότι και το άρθρο 1457 του Α.Κ. προβλέπει τη δυνατότητα εκκίνησης αμέσως μετά τη συμπλήρωση του εξαμήνου^[173].

στ) Θεμέλιο λίθο για τη διεξαγωγή μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης αποτελεί η ύπαρξη δικαστικής άδειας. Η δικαστική άδεια είναι αναγκαίο προαπαιτούμενο για την εκκίνηση της διαδικασίας της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης^[174] και λαμβάνεται ύστερα από κατάθεση σχετικής αίτησης από τον άντρα στο Πολυμελές Πρωτοδικείο  του τόπου της συνήθους διαμονής του, το οποίο θα δικάσει κατά την εκουσία δικαιοδοσία, χωρίς να υπεισέλθει στη σκοπιμότητα της αίτησης, δικάζοντας κεκλεισμένων των θυρών για λόγους προστασίας της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του αιτούντος. Η απόφαση του Δικαστηρίου είναι οριστική^[175].

Ζήτημα ανακύπτει όταν, ενώ έχει δοθεί έγκυρη συναίνεση, συνελήφθη, μέσω της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας, ή γεννήθηκε τέκνο με φυσικό ή με ιατρικώς υποβοηθούμενο τρόπο πριν από την επέλευση του θανάτου.  Εφόσον, το τέκνο γεννηθεί και η γυναίκα δεν ανακαλέσει μέχρι τον θάνατό της τη συναίνεση που είχε δώσει, τότε η μετέπειτα χορήγηση δικαστικής άδειας για διενέργεια μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης δεν αποκλείεται. Η δικαστική άδεια μπορεί να ανακληθεί με το άρ. 758 του ΚΠολΔ.^[176]

Γενικά, η χρήση του άρθρου 1457 του Α.Κ. για την απόκτηση τέκνου δεν προϋποθέτει την μη απόκτηση κάποιου τέκνου μέχρι τότε, ούτε αποκλείεται να χρησιμοποιηθεί για την απόκτηση περισσότερων του ενός τέκνων. Κατά τη γνώμη του γράφοντος η απόκτηση τέκνου με φυσικό τρόπο ή ακόμα και με τεχνητή γονιμοποίηση όσο η γυναίκα ήταν εν ζωή δεν αποκλείει σε καμία περίπτωση το δικαίωμα του άντρα να προχωρήσει και στην απόκτηση έτερου τέκνου με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Σε περίπτωση που δεν προκύπτει ρητά η βούληση της, τότε θα πρέπει να θεωρηθεί ότι έχει συναινέσει και στην απόκτηση τέκνου με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Επιπλέον, πρέπει να υπάρξει μία ερμηνευτική προσέγγιση της συναίνεσης και να κρίνεται κάθε περίπτωση in concreto, προκειμένου να συνεκτιμηθεί αν αυτή εξαντλείται στην απόκτηση αποκλειστικά και μόνο ενός τέκνου ή και στην απόκτηση περισσότερων μέσω της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης. Εφόσον, λοιπόν, δεν υπάρχει νομοθετικός περιορισμός ακόμα και μία πολύτεκνη οικογένεια, εφόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις του νόμου δεν αποκλείεται να αποκτήσει ένα νέο μέλος με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Επιπλέον, με το σκεπτικό της καταχρηστικής άδειας δικαιώματος σε πιθανή τυχαία επίτευξη δίδυμης κύησης με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση θα έπρεπε να γίνεται μείωση της δίδυμης κύησης.

ζ) Σύμφωνα με το άρθρο 1455 του Α.Κ. απαιτείται καθ’ όλη τη διάρκεια του επιτρεπτού χρονικού διαστήματος διενέργειας της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης η αιτούσα να βρίσκεται σε ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής, περιορισμός που δεν θα υφίσταται στην περίπτωση της αναλογικής εφαρμογής για τον άντρα.

3.4) Τεκμήριο καταγωγής από γάμο

3.4.1) Κατά το άρθρο 1465 παρ.2 του Α.Κ.

Στο άρθρο 1465 παρ. 2 του Α.Κ. περιέχεται ρητή πρόβλεψη ότι ως τέκνο γεννημένο σε γάμο θεωρείται και το τέκνο που γεννήθηκε ύστερα από μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, εφόσον υπάρχει η απαιτούμενη κατά το άρθρο 1457 του Α.Κ. δικαστική άδεια.

Μοναδικό, λοιπόν, προαπαιτούμενο για την εφαρμογή τους ως άνω άρθρου αποτελεί η ύπαρξη δικαστικής άδειας προηγούμενης της διενέργειας της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης με εμφύτευση του γονιμοποιηθέντος ωαρίου στη μήτρα της παρένθετης μητέρας^[177]. Ως εκ τούτου ακόμη και εάν δεν πληρούνται τα κριτήρια του άρθρου 1457 του Α.Κ., όπως αναλυτικά εκτέθηκαν ανωτέρω, εφόσον η απόφαση του Δικαστηρίου που θα ενέκρινε την αίτηση του άντρα για διεξαγωγή μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης δεν προσβληθεί, τότε θα ισχύει αναλογικά το τεκμήριο πατρότητας του άρθρου 1465 παρ. 2 του Α.Κ. ως τεκμήριο μητρότητας.

3.4.2) Κατά το άρθρο 1465 παρ. 3 του Α.Κ.

Η εν λόγω νομοθετική πρόβλεψη είναι συμπληρωματική της παραγράφου 2 του άρθρου 1465 του Α.Κ. και καλύπτει το κενό που προέκυπτε σχετικά με το τεκμήριο πατρότητας και εν προκειμένω μητρότητας στη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση είτε όταν δεν υπήρχε εξαρχής δικαστική άδεια είτε όταν υπήρχε, αλλά λόγω ελαττώματος εν συνεχεία εξαφανίστηκε, κατόπιν άσκησης ένδικου μέσου.

3.4.3) Κατά το άρθρο 1465 παρ. 1 του Α.Κ.

Αν και σπάνια, ωστόσο δεν πρέπει να αποκλειστεί η περίπτωση της γέννησης τέκνου από μεταθανάτια ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση πριν περάσουν 300 ημέρες από το θάνατο της συζύγου ή συμβίας ή συντρόφου του άντρα.

Στην προκειμένη περίπτωση το τεκμήριο μητρότητας δεν θα βασιστεί ούτε στη δεύτερη ούτε στην τρίτη παράγραφο του άρθρου 1465 του Α.Κ., αλλά στην πρώτη παράγραφο αυτού^[178].

Ειδικότερα, εφόσον το τέκνο γεννήθηκε μέσα σε 300 ημέρες από το θάνατο της γυναίκας θα τεκμαίρεται ότι έχει μητέρα την τελευταία. Η θέσπιση του τεκμηρίου μητρότητας με τη συγκεκριμένη ρύθμιση θα αποσκοπεί στη διασφάλιση του συμφέροντος του παιδιού υπερνικώντας το γεγονός ότι η τεχνητή γονιμοποίηση έγινε με αντίθετο στο νόμο τρόπο, αφού λογικά δεν προϋπήρχε δικαστική άδεια όταν έγινε η εμφύτευση στο σώμα της παρένθετης μητέρας, δεδομένου ότι η τελευταία θα έπρεπε να γίνει πριν την πάροδο έξι μηνών από τον θάνατο της γυναίκας προκειμένου να γεννηθεί το τέκνο εντός τριακοσίων ημερών από το θάνατο αυτού.

Πιο περίπλοκη είναι η περίπτωση της ετερόλογης μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης. Ωστόσο, και σε αυτήν την περίπτωση η θεωρία υποστηρίζει ότι εφαρμόζεται το τεκμήριο πατρότητας και εν προκειμένω της μητρότητας του άρθρου 1465 παρ. 1 και μάλιστα ανεξαρτήτως του επιτρεπτού ή μη αυτής. Βέβαια ασφάλεια παρέχει η δυνατότητα προσβολής της μητρότητας, η οποία είναι δυνατή και εάν ακόμα έχει συναινέσει η θανούσα, αφού η συναίνεση της, πάντα κατά τη θεωρητική άποψη που δεν δέχεται το επιτρεπτό της ετερόλογης μεταθανάτιας γονιμοποίησης, είναι ανίσχυρη και δεν αποκλείει την προσβολή κατ’ ανάλογοη εφαρμογή του άρθρου 1471 παρ. 2 του Α.Κ..^[179]

3.5) Κατά το άρθρο 1466 του Α.Κ.^[180]

Σε περίπτωση που ο άντρας συνάψει^[181] μετά το θάνατο της συζύγου ή συμβίας ή συντρόφου του και πριν τη γέννηση του τέκνου τους γάμο ή σύμφωνο συμβίωσης με άλλη γυναίκα, τότε θα δημιουργείται μία σύγκρουση των τεκμηρίων μητρότητας του παιδιού που πρόκειται να γεννηθεί.

Ειδικότερα, ακόμη και εάν το παιδί γεννηθεί εντός 300 ημερών από το θάνατο της πρώτου γυναίκας, μητέρα αυτού θεωρείται η εν ζωή σύζυγος/συμβία του πατέρα, δεδομένου ότι το άρθρο 1466 υπερτερεί του 1465 παρ. 1 του Α.Κ.. Σε κάθε περίπτωση θα είναι δυνατή η προσβολή της μητρότητας, δεδομένου ότι το τέκνο θα συνδέεται βιολογικά με την αποβιώσασα γυναίκα.

Και όταν το άρθρο 1466 συγκρούεται με το 1465 παρ. 3 του Α.Κ. υπερτερεί το πρώτο. Χρειάζεται, δηλαδή, αρχικά να προσβληθεί η μητρότητα της δεύτερης συζύγου/συμβίας του άντρα και εν συνεχεία να ασκηθεί αναγνωριστική αγωγή^[182] για απόδειξη της μητρότητας της αποβιωσάσης γυναίκας. Αυτό απαιτείται γιατί συστηματικά είναι ορθότερο να ασκηθεί προτεραία προσβολή της μητρότητας και κατόπιν αναγνωριστική αγωγή, από το να ασκηθεί αναγνωριστική αγωγή, η οποία να παύει αυτοδίκαια το μη προσβληθέν ήδη υφιστάμενο τεκμήριο μητρότητας.

Τέλος, σε πιθανή σύγκρουση του άρθρου 1466 με το 1465 παρ. 2 του Α.Κ. υποστηρίζεται ότι το τεκμήριο του πρώτου άρθρου θα μείνει ανενεργό, δεδομένου ότι είναι σχεδόν σίγουρο μητέρα να είναι η γυναίκα που απεβίωσε. Κι αυτό στηρίζεται στη σκέψη ότι ο άντρας που έχει διεξάγει μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση έχει ξεκάθαρα την επιθυμία ως μητέρα του τέκνου της να αναγνωριστεί η γυναίκα αυτή. Σε κάθε περίπτωση, στο ενδεχόμενο που μητέρα είναι η δεύτερη σύζυγος/σύντροφος του άντρα υπάρχει η δυνατότητα προσβολής της μητρότητας προς αποκατάσταση της βιολογικής αλήθειας.^[183]

• Διαφυλικά άτομα

4.1) Ο Ν. 4491/2017

Σύμφωνα με το άρθρο 1 του Ν. 4491/2017 το πρόσωπο έχει δικαίωμα στην αναγνώριση της ταυτότητας φύλου του ως στοιχείο της προσωπικότητας του, όπως επίσης και στο σεβασμό αυτής με βάση τα χαρακτηριστικά του φύλου του.

Η απαιτούμενη διαδικασία περιγράφεται στο άρθρο 4 του ως άνω νόμου. Ειδικότερα, απαιτείται η έκδοση δικαστικής απόφασης από το αρμόδιο[184] Ειρηνοδικείο ύστερα από την κατάθεση σχετικής αίτησης από τον έχοντα έννομο συμφέρον. Στην αίτηση δηλώνονται το επιθυμητό φύλο, το κύριο όνομα που επιλέγεται και το προσαρμοσμένο σχετικά επώνυμο. Για την έκδοση της απόφασης αυτής απαιτείται η αυτοπρόσωπη δήλωση ενώπιον του δικαστηρίου, η οποία γίνεται σε ιδιαίτερο γραφείο χωρίς δημοσιότητα.

Εν συνεχεία, η δικαστική απόφαση καταχωρίζεται στο Ληξιαρχείο που είχε συντάξει τη ληξιαρχική πράξη γέννησης του προσώπου. Η καταχώριση της δικαστικής απόφασης περί διόρθωσης φύλου γίνεται με τρόπο που διασφαλίζει τη μυστικότητα της μεταβολής και της αρχικής ληξιαρχικής πράξης γέννησης έναντι όλων.

Με βάση την νέα ληξιαρχική πράξη, οι υπηρεσίες που είναι αρμόδιες για την έκδοση άλλων εγγράφων στα οποία αναγράφεται η ταυτότητα του προσώπου ή από τα οποία το πρόσωπο εξαρτά δικαιώματα, καθώς και για την καταχώριση σε μητρώα ή καταλόγους, όπως εκλογικούς, έχουν την υποχρέωση να εκδώσουν νέα έγγραφα ή να προβούν σε νέες καταχωρίσεις με διορθωμένο το καταχωρισμένο φύλο, το κύριο όνομα και το επώνυμο του προσώπου. Στη νέα ληξιαρχική πράξη γέννησης, στα νέα έγγραφα και στις νέες καταχωρίσεις δεν επιτρέπεται η αναφορά ότι μεσολάβησε διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου.

Από την καταχώρισή της στο Ληξιαρχείο η διόρθωση του φύλου του προσώπου ισχύει έναντι όλων. Για τη διόρθωση, δηλαδή, φύλου δεν απαιτείται το εκάστοτε πρόσωπο να υποβληθεί σε πραγματοποίηση χειρουργικής επέμβασης.[185]

4.2) Νομοθετική πρόβλεψη απόκτησης παιδιών

Παρόλο που ο Ν. 4491/2017 στο άρθρο 5 παρ. 2 αναφέρει ότι αν το πρόσωπο που διόρθωσε το καταχωρισμένο φύλο του έχει παιδιά, είτε γεννημένα σε γάμο, είτε γεννημένα σε σύμφωνο, είτε γεννημένα χωρίς γάμο των γονέων τους, είτε υιοθετημένα, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του από τη γονική μέριμνα δεν επηρεάζονται και ότι στη ληξιαρχική πράξη γέννησης των παιδιών δεν επέρχεται καμία μεταβολή λόγω της διόρθωσης του καταχωρισμένου φύλου του γονέα, εντούτοις δεν περιέχει ρητή επιτρεπτική διάταξη για την πρόσβαση των διαφυλικών ατόμων στις μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.[186]

Ωστόσο, από την απουσία απαγορευτικής διάταξης συνάγεται ότι δεν απαγορεύεται. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγεί και το γεγονός ότι το πρόσωπο που διόρθωσε το φύλο του υπεισέρχεται κανονικά στα γνωρίσματα του φύλου που διάλεξε.

Επομένως, δεν χρειάζεται να ερευνηθεί η δυνατότητα υπαγωγής της διαφυλικότητας στην έννοια της ιατρικής αναγκαιότητας που αποτελούσε προαπαιτούμενο για την πρόσβαση στις μεθόδους της ΙΥΑ.

Ωστόσο, αξίζει να ερευνηθεί πως από την πλειοψηφία της θεωρίας[187] υποστηρίζονταν ότι συντρέχει ιατρική αναγκαιότητα στην περίπτωση των διαφυλικών ατόμων, διότι η διαφυλικότητα χαρακτηρίζεται ως ψυχική πάθηση και συγκεκριμένα ως ψυχική διαταραχή, η οποία εξειδικεύεται σε δυσφορία φύλου ή/και σε ψυχική διαταραχή συμπεριφοράς.

Άλλωστε, στο υποθετικό σενάριο που ακόμη ήταν απαραίτητη η συνδρομή ιατρικής αναγκαιότητας και πάλι η πρόσβαση των διαφυλικών ατόμων στις μεθόδους ΙΥΑ δεν θα απαγορευόταν και λόγω του ότι η αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο δεν διαχωρίζεται σε αρχική ή επιγενόμενη, αλλά ο νομοθέτης αρκείται απλώς στην ύπαρξη της.[188]

4.3) Περιορισμοί

4.3.1) Συμφέρον Παιδιού

Όπως αναφέρθηκε εκτενώς ανωτέρω, το δικαίωμα της αναπαραγωγής που θεμελιώνεται στο άρθρο 5 παρ. 1 του Σ περιορίζεται από την ανάγκη διασφάλισης της προστασίας του συμφέροντος του παιδιού. Εφόσον, λοιπόν, η ανατροφή ενός παιδιού από διαφυλικό άτομο δεν πλήττει κατά κανόνα το συμφέρον του, τότε δεν υπάρχει λόγος περιορισμού των διαφυλικών ατόμων από την πρόσβαση σε μεθόδους ΙΥΑ. Σύμφωνα με τον Κώδικα Δεοντολογίας της Βρετανικής Αρχής Ανθρώπινης Γονιμοποίησης και Εμβρυολογίας που επικαλείται η θεωρία[189] η αρχή της προστασίας του συμφέροντος του παιδιού εξειδικεύεται ως «η ύπαρξη ενός σταθερού και υποστηρικτικού περιβάλλοντος για κάθε παιδί που θα γεννηθεί ως αποτέλεσμα θεραπείας, καθώς και ορισμένα δεδομένα από την πλευρά μελλοντικών γονιών, όπως η ηλικία, το ιατρικό ιστορικό, η κληρονομικότητα ως προς ορισμένα νοσήματα και η ικανότητα να ανταποκριθούν στις ανάγκες του παιδιού», γεγονός που συνηγορεί στην εξαγωγή του συμπεράσματος ότι το να είναι ένας άνθρωπος διαφυλικός δεν τον εμποδίζει από το να είναι ικανός γονέας.

Ωστόσο, επισημαίνεται η αμφιβολία εάν το ασταθές γονεϊκό πρότυπο, όπως έχει ρυθμιστεί από τον Ν. 4491/2017, λειτουργεί προς το συμφέρον του παιδιού, όπως επίσης επισημαίνεται και ο κίνδυνος σύγχυσης στην μορφή συγγένειας αναφορικά με την έννοια βιολογικού και νομικού γονέα, ο οποίος φέρει διαφορετικά βιολογικά χαρακτηριστικά από τον νομικό-κοινωνικό του χαρακτηρισμό.[190]

Ως προς την αμφιβολία ύπαρξης σταθερού γονεϊκού προτύπου έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το αντρικό και το γυναικείο πρότυπο δεν υπάρχουν μόνο μέσα στην κλασσική οικογένεια, αλλά και στην μονογονεϊκή οικογένεια, όπου ο γονέας είναι διαφυλικός, καθώς ο τελευταίος ενσωματώνει τόσο το αντρικό όσο και το γυναικείο πρότυπο[191], γεγονός που καθιστά την μονογονεϊκή αυτή οικογένεια πιο συμφέρουσα για το παιδί από την μονογονεϊκή οικογένεια με γονέα μη διαφυλικό.

Ως προς την νομική σύνδεση του διαφυλικού γονέα με το παιδί δεν υφίσταται κίνδυνος, δεδομένου ότι σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 2 του Ν. 4491/2017 η ληξιαρχική πράξη γέννησης των παιδιών δεν επηρεάζεται από τον καθορισμό φύλου, σε αντίθεση με τη ληξιαρχική πράξη γέννησης του γονέα. Η εν λόγω εξαίρεση κατοχυρώνει και εγγυάται την νομική σύνδεση του διαφυλικού γονέα και του παιδιού σε κάθε περίπτωση. Ωστόσο, θα ήταν περιττή, εάν ο νομοθέτης δεν ήταν συντηρητικός και προχωρούσε στην επισημοποίηση οικογενειακών σχημάτων με γονείς του ίδιου φύλου, γεγονός που θα αντικατόπτριζε και την αλήθεια, με αποτέλεσμα ο διαφυλικός γονέας να είχε τον νομικό-κοινωνικό γονεϊκό ρόλο που αντιστοιχεί στο καθορισμένο φύλο του. Ο ίδιος ο νόμος αναιρεί το δικαίωμα του διαφυλικού προσώπου στην αναγνώριση της ταυτότητας φύλου του ως στοιχείο της προσωπικότητας του, όπως επίσης και στο σεβασμό αυτής με βάση τα χαρακτηριστικά του φύλου του, δικαίωμα που αποτελεί το πρώτο άρθρο του, ακόμη και στην περίπτωση που ο διαφυλικός γονέας σχηματίζει μονογονεϊκή οικογένεια.

4.3.2) Χρηστά Ήθη[192]

Σύμφωνα με έρευνες που επικαλείται μέρος της θεωρίας[193] δεν επιβεβαιώνεται η ύπαρξη κάποιου προβλήματος αναφορικά με την κηδεμονία παιδιών από διαφυλικά άτομα, ώστε να δικαιολογείται ένας πιθανός αποκλεισμός τους.

Ωστόσο, η ίδια η θεωρία που επικαλείται τις συγκεκριμένες έρευνες προχωράει σε μία επισήμανση όσον αφορά τη διαδικασία καθορισμού φύλου, όπως αυτή τροποποιήθηκε από τον Ν. 4491/2017.

Συγκεκριμένα, τονίζει τον κίνδυνο μη αποδοχής από την κοινωνία των νέων μορφών βιολογικής συγγένειας που ενδέχεται να προκύψουν στην περίπτωση που ένα διαφυλικό πρόσωπο προχωρήσει σε αλλαγή φύλου, χωρίς, όμως, να προβεί σε εγχείρηση, διατηρώντας με αυτόν τον τρόπο τη γονιμότητα του και την ικανότητα απόκτησης βιολογικά δικών του παιδιών, ως προς τα οποία νομικά θα έχει το ρόλο του αντίθετου με τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του φύλου. Ενδέχεται, δηλαδή, η βιολογική μητέρα ενός παιδιού να είναι ο κοινωνικός-νομικός του πατέρας και το αντίστροφο.[194]

4.4) Πιθανά οικογενειακά σχήματα

• Άγαμος μοναχικός διαφυλικός άντρας που προβαίνει σε αναπροσδιορισμό του νομικού του φύλου και σε εγχείρηση φύλου.
• Άγαμη μοναχική διαφυλική γυναίκα που προβαίνει σε αναπροσδιορισμό του νομικού της φύλου και σε ιατρικές επεμβάσεις γεννητικών οργάνων.
• Άγαμος μοναχικός διαφυλικός άντρας που προβαίνει σε αναπροσδιορισμό του νομικού του φύλου χωρίς ταυτόχρονη εγχείρηση φύλου.
• Άγαμη μοναχική διαφυλική γυναίκα που προβαίνει σε αναπροσδιορισμό του νομικού της φύλου χωρίς ταυτόχρονες ιατρικές επεμβάσεις γεννητικών οργάνων.

Το πρώτο και το τέταρτο σχήμα θεωρητικά είναι τα πιο εύκολα ανεκτά από την κοινωνία και αυτό διότι σε αμφότερες τις περιπτώσεις ο μονογονέας φέρει τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του θηλυκού γένους. Ωστόσο, οδηγούν σε δυσμενή διάκριση με τον άγαμο μοναχικό ομοφυλόφιλο ή ετεροφυλόφιλο άντρα, καθώς στην μεν πρώτη περίπτωση ο νομοθέτης αναγνωρίζει ότι η ικανότητα ενός άντρα να είναι καλός γονέας βασίζεται στα εξωτερικά του χαρακτηριστικά, οπότε αρκείται στην επέλευση εγχείρησης αλλαγής φύλου, ενώ στην τέταρτη αρκείται στο ότι ο άντρας αυτός γεννήθηκε ως γυναίκα, ενώ σε αμφότερες τις περιπτώσεις καίριο ρόλο διαδραματίζει, όπως προαναφέρθηκε, η διατήρηση εξωτερικών γνωρισμάτων γένους θηλυκού, γεγονός που δεν προκαλεί την πιθανολογούμενη κοινωνική κατακραυγή. Η δε υπογονιμότητα είναι και σε αυτές τις περιπτώσεις συνειδητή επιλογή, η οποία, όμως, δεν τιμωρείται όπως στην περίπτωση της μοναχικότητας.

Αντίθετα, στο δεύτερο και τρίτο σχήμα παρατηρείται το παράδοξο της αναγνώρισης στον άγαμο μοναχικό άντρα του δικαιώματος να προβαίνει στη δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας. Ειδικότερα, στο δεύτερο σχήμα εφόσον η γυναίκα έχει αποκτήσει τέκνο πριν την εγχείρηση αλλαγής φύλου παραμένει γονέας του, ενώ στο τρίτο σχήμα μετά αναπροσδιορισμό του νομικού του φύλου και την αναγνώριση του ως γυναίκα ο διαφυλικός άντρας μπορεί να προσφύγει στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας και να αποκτήσει παιδί. Με λίγα λόγια ο άγαμος μοναχικός άντρας, ομοφυλόφιλος ή ετεροφυλόφιλος, που δεν είναι διαφυλικός απαγορεύεται να αποκτήσει παιδί με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας, ενώ ο διαφυλικός άγαμος μοναχικός άντρας, ομοφυλόφιλος ή ετεροφυλόφιλος επιτρέπεται.

Μάλιστα και στα τέσσερα σχήματα υπάρχει η δυνατότητα χρήσης γεννητικού υλικού του διαφυλικού προσώπου και κατ’ επέκταση η ίδρυση βιολογικής συγγένειας με το παιδί. Συγκεκριμένα, στην πρώτη περίπτωση ο διαφυλικός άνδρας θα κρυοσυντηρήσει το σπέρμα του πριν την εγχείρηση αλλαγής φύλου, στη δεύτερη περίπτωση η διαφυλική γυναίκα θα κρυοσυντηρήσει ωάρια της πριν την εγχείρηση αλλαγής φύλου, ενώ στην τρίτη και τέταρτη περίπτωση δεν χρειάζεται προηγούμενη μέριμνα.[195]

Προσφυγή δε στη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας κρίνεται απαραίτητη στις πρώτες τρεις περιπτώσεις, ενώ στην τέταρτη μόνο εάν η διαφυλική γυναίκα δεν μπορεί να κυοφορήσει.

Στην τελευταία αυτή περίπτωση ενδέχεται να προκύψει πρόβλημα αναγνώρισης της πατρότητας. Ειδικότερα, στο άρθρο 5 παρ. 2 του Ν. 4491/2017 περιέχεται ρύθμιση μόνο για τα γεννημένα πριν την πραγματοποίηση της αλλαγής φύλου. Εάν, όμως, άγαμη διαφυλική γυναίκα προβεί σε αναπροσδιορισμό του νομικού της φύλου, χωρίς ταυτόχρονη εγχείρηση, και εν συνεχεία κατόπιν σεξουαλικής επαφής με άνδρα αποκτήσει τέκνο, τότε το τελευταίο θα έχει δύο γονείς του ίδιου φύλου, εφόσον και ο άνδρας με τον οποίο η διαφυλική γυναίκα είχε σεξουαλική επαφή επιθυμεί την αναγνώριση του παιδιού ως δικού του.[196]

Επίσης, υπάρχει το ενδεχόμενο διαφυλική ομοφυλόφιλη γυναίκα που προχώρησε σε   αναπροσδιορισμό του νομικού της φύλου χωρίς ταυτόχρονες ιατρικές επεμβάσεις γεννητικών οργάνων να αποκτήσει παιδί με ομοφυλόφιλη μη διαφυλική γυναίκα, αλλά και διαφυλικός ομοφυλόφιλος άντρας που προχώρησε σε αναπροσδιορισμό του νομικού του φύλου χωρίς ταυτόχρονη εγχείρηση να αποκτήσει παιδί με ομοφυλόφιλο μη διαφυλικό άντρα μέσω δωρεάς ωαρίων, εξωσωματικής γονιμοποίησης με γεννητικό υλικό του ομοφυλόφιλου μη διαφυλικού άντρα και μεταφορά των εξωσωματικά γονιμοποιημένων ωαρίων σε σώμα παρένθετης μητέρας. Επομένως, δεν αποκλείεται και η δημιουργία οικογενειών με γονείς που βιολογικά φέρουν τα χαρακτηριστικά του ίδιου φύλου, ενώ νομικά αναγνωρίζονται ως γονείς διαφορετικού φύλου.

Τέλος, βάσει του άρθρου 4 παρ. 4 του Ν. 4491/2017 η νέα ληξιαρχική πράξη μπορεί στο εξής να αλλάξει μία φορά, με την ίδια διαδικασία και τις ίδιες προϋποθέσεις. Αυτή η νομοθετική πρόβλεψη δίνει τη δυνατότητα σε έναν άγαμο μοναχικό, ομοφυλόφιλο ή ετεροφυλόφιλο, μη διαφυλικό άντρα να προχωρήσει ψευδώς σε αναπροσδιορισμό του νομικού του φύλου, χωρίς σχετική εγχείρηση, εν συνεχεία να αιτηθεί την απόκτηση τέκνου με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας και μετέπειτα να προχωρήσει εκ νέου σε αναπροσδιορισμό του νομικού του φύλου επανερχόμενος στο αρχικό του φύλο. Σε αυτή την περίπτωση μάλιστα, σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 2 του ίδιου νόμου, θα είναι καταχωρημένος ως μητέρα του παιδιού στο Ληξιαρχείο.

Συμπερασματικά θεωρώ ότι κατόπιν όλων των ανωτέρω δεν υπάρχει καμία δικαιολογία αποκλεισμού του άγαμου μοναχικού άντρα, ασχέτως της σεξουαλικότητας του, από τη δυνατότητα απόκτησης τέκνου με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. Με τον ίδιο τρόπο που παραμερίζεται η κοινωνική αντίδραση προκειμένου να γίνει σεβαστή η επιθυμία του οποιουδήποτε προσώπου να καθορίσει το φύλο του πρέπει να γίνεται σεβαστή και η επιλογή οποιουδήποτε προσώπου στην μοναχικότητα.

5 Ν. 5089/2024

Ο εν λόγω νόμος αυτός αποσκοπεί στη διασφάλιση της αρχής της ισότητας, μέσω της επέκτασης της δυνατότητας σύναψης γάμου και σε πρόσωπα του ίδιου φύλου, και στην ενίσχυση της προστασίας από διακρίσεις. Προς εκπλήρωση του σκοπού αυτού τροποποιεί διατάξεις του Αστικού Κώδικα[197], όπως επίσης και διατάξεις του εργατικού δικαίου, του δικαίου κοινωνικής ασφάλισης και του υπαλληλικού δικαίου[198] αναφορικά με τους ομόφυλους γονείς.

Μολονότι, ο ν. 5089/2024 περιέχει ρυθμιστικές διατάξεις για την περίπτωση που ομόφυλο ζευγάρι αποκτήσει παιδί δεν παρέχει τη δυνατότητα στον άγαμο μοναχικό άντρα να αποκτήσει τέκνο με τη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας παρά μόνο αρκείται να ρυθμίσει τη περίπτωση που άγαμος μοναχικός άντρας αποκτήσει τέκνο με τη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας στο εξωτερικό και εν συνεχεία καταχωρίσει τη γέννηση του τέκνου στην Ελλάδα.

Πιο αναλυτικά, σύμφωνα με το άρθρο 11 του ν. 5089/2024:

«1. Σχέση γονέα ή γονέων και τέκνου που έχει καταχωριστεί σε δημόσια έγγραφα ή δικαστική απόφαση τρίτης χώρας αναγνωρίζεται στην Ελλάδα, ανεξαρτήτως του φύλου του ενός ή των δύο γονέων και της πρόβλεψης ή μη του τρόπου δημιουργίας της ως άνω σχέσης στο εσωτερικό δίκαιο. Αν η γονεϊκή σχέση του πρώτου εδαφίου βασίζεται σε δικαστική απόφαση, η απόφαση αναγνωρίζεται κατ’ εφαρμογή των διατάξεων για την αναγνώριση δικαστικών αποφάσεων. Δημόσια αρχή, δικαστήριο ή τρίτος δεν δύναται να αντιταχθεί στην αναγνώριση της ανωτέρω γονεϊκής σχέσης που έχει δημιουργηθεί στο εξωτερικό ή στις συνέπειες από την αναγνώριση αυτή για λόγους που ανάγονται στο φύλο του ενός ή των δύο γονέων και στην πρόβλεψη ή μη του τρόπου δημιουργίας της σχέσης στο εσωτερικό δίκαιο. Οι προξενικές αρχές και το Ειδικό Ληξιαρχείο υποχρεούνται σε καταχώριση πράξης αλλοδαπής δημόσιας αρχής που αποτυπώνει γονεϊκή σχέση που έχει ιδρυθεί σύμφωνα με τους κανόνες της οικείας έννομης τάξης και με τήρηση των εκεί προβλεπομένων διατυπώσεων.

2. Ειδικά στην περίπτωση υιοθεσίας από συζύγους του ίδιου φύλου ή υιοθεσίας του παιδιού του ενός συζύγου από τον άλλο σύζυγο του ίδιου φύλου που έχει τελεστεί στο εξωτερικό κατά το δίκαιο του τόπου τέλεσής της, η υιοθεσία αναγνωρίζεται σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις, για την αναγνώριση δικαστικών αποφάσεων, από τον χρόνο που έγινε, με την επιφύλαξη του άρθρου 23 του Αστικού Κώδικα.».

Επομένως, με βάση το άρθρο 11 του ν. 5089/2024 υπάρχει ενδεχόμενο άγαμος μοναχικός άντρας να αποκτήσει τέκνο και στη ληξιαρχική πράξη γέννησης αυτού να μην εμφανίζεται μητρώνυμο.

Σίγουρα οι διατάξεις του ν. 5089/2024 είναι ένα αποφασιστικό βήμα του Έλληνα νομοθέτη προς την ισότητα, αλλά η θεσμοθέτηση του οδηγεί στην εξαγωγή δύο συμπερασμάτων. Πρώτον ότι τόσα χρόνια δεν υπήρχε ισότητα και επομένως χρειαζόταν αυτός ο νόμος και δεύτερον ότι ο άγαμος μοναχικός άντρας είναι υποχρεωμένος να καταφύγει στο εξωτερικό και να κάνει χρήση ενός αλλοδαπού νομικού συστήματος αν θέλει να δημιουργήσει μονογονεϊκή οικογένεια και να μην φαίνεται μητρώνυμο στη ληξιαρχική πράξη γέννησης του τέκνου. Αρκέστηκε, λοιπόν, ο Έλληνας Νομοθέτης προς το παρόν να αναγνωρίσει μία γονεϊκή σχέση που έχει καταχωριστεί σε δημόσια έγγραφα ή δικαστική απόφαση τρίτης χώρας, σεβόμενος την εκάστοτε αλλοδαπή δημόσια αρχή και όχι τον άγαμο μοναχικό άντρα, άλλως θα προέβαινε και σε τροποποίηση των άρθρων 1455 επ. του ΑΚ..

Επιπλέον, ο Έλληνας Νομοθέτης με τον ν. 5089/2024 δεν προώθησε την ισότητα στην υιοθεσία σεβόμενος τα δικαιώματα των ομόφυλων ζευγαριών, αλλά σεβόμενος το συμφέρον του υιοθετούμενου παιδιού, δεδομένου ότι η υιοθεσία δεν αποτελεί δικαίωμα των θετών γονέων, αλλά δυνατότητα που τους παρέχεται από το δίκαιο, η οποία έχει μοναδικό στόχο την εξυπηρέτηση του συμφέροντος του τέκνου[199].

Ωστόσο, με τον ν. 5089/2024 ο άγαμος μοναχικός άνδρας, ομοφυλόφιλος ή ετεροφυλόφιλος, δεν μπορεί να αποκτήσει τέκνο με τη μέθοδο της ΙΥΑ δημιουργώντας την εύλογη απορία ως προς το πού έγκειται η διαφορά της νομικής απουσίας μητέρας με την νομική απουσία πατέρα[200].

Συμπέρασμα

Ο νομοθέτης δεν δικαιούται να μένει προσκολλημένος στο παρελθόν, αλλά αντιθέτως επιβάλλεται όχι μόνο να ακολουθεί τις επιταγές της κοινωνίας, αλλά να προηγείται αυτών. Φυσικά η προοδευτικότητα των νέων νομοθετημάτων δεν πρέπει να οδηγεί  στη διαμόρφωση ενός δικαίου ασύνδετου και ξένου με την κοινωνία.

Εκδήλωση της στάσης του νομοθέτη υπέρ του ρόλου του άντρα ως ισότιμου γονέα με τη γυναίκα και όχι ως απλού αρχηγού-εργοδότη της οικογένειας συνιστά το νέο νομοσχέδιο για τη συνεπιμέλεια, όπως επίσης και η δυνατότητα λήψης από τον άνδρα αντίστοιχης άδειας μητρότητας από την εργασία του προκειμένου να ασχοληθεί με την ανατροφή του παιδιού του. Ο ίδιος, λοιπόν, ο νομοθέτης αναγνωρίζει την ύπαρξη μονογονεϊκών οικογενειών με άντρα μονογονέα στην ελληνική πραγματικότητα, όπως επίσης και την ικανότητα του άντρα να αναθρέψει εξίσου καλά με τη γυναίκα τα παιδιά του.

Η βασική διαφορά της δημιουργίας μονογονεϊκής οικογένειας από άγαμο μοναχικό άντρα με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας από την διαμόρφωση μονογονεϊκής οικογένειας λόγω θανάτου της γυναίκας ή διαζυγίου, από την υιοθεσία, από την μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, αλλά και από τις μεσοβέζικες λύσεις που παρατηρούνται στην πράξη, είναι ότι στην παρένθετη μητρότητα δεν καταχωρείται στο Ληξιαρχείο μητρώνυμο.

Να σημειωθεί ότι είναι η μοναδική περίπτωση απουσίας μητρωνύμου, καθώς ακόμα και όταν το τέκνο είναι έκθετο προβλέπεται, όπως προαναφέρθηκε, η συμπλήρωση μητρωνύμου, ενώ ακόμα και στην περίπτωση της υιοθεσίας από ομόφυλο ζεύγος ανδρών με τον ν. 5089/2024 ναι μεν θα αναγράφεται ο κάθε ένας από αυτούς ως πατέρας, αλλά στη ληξιαρχική πράξη γέννησης του τέκνου θα αναγράφεται η βιολογική του μητέρα. Αυτό, όμως, είναι η ουσία της μονογονεϊκής οικογένειας και μάλιστα έτσι αποτυπώνεται ορθά η πραγματικότητα. Η ΥΙΑ, λοιπόν, διαταράσσει για πρώτη φορά την κανονικότητα, δηλαδή την πεποίθηση που έχει επικρατήσει ιστορικά ότι η σχέση του παιδιού με την μητέρα είναι αυτονόητη λόγω του τοκετού, ενώ η σχέση του με τον πατέρα προϋποθέτει κάποιο επιπλέον ιδρυτικό γεγονός, όπως είναι ο γάμος ή η αναγνώριση του τέκνου[201].

Κατά τη γνώμη του γράφοντος η απουσία μητρωνύμου τρομάζει τον νομοθέτη όχι αναφορικά με το εάν θα πληγεί το συμφέρον του τέκνου, αλλά επειδή οδηγεί στη θεσμοθέτηση ενός νέου μοντέλου οικογένειας.

Ο νομοθέτης, λοιπόν, απαγορεύει την πρόσβαση του άγαμου μοναχικού άντρα στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας όχι επειδή αμφισβητεί τις γονεϊκές του ικανότητες, αλλά επειδή επιθυμεί διακαώς να αποτρέψει την εν τοις πράγμασι δημιουργία ομόφυλων οικογενειών, γεγονός που εάν επέλθει θα φέρει ακόμα ένα βήμα πιο κοντά και τη θεσμική αναγνώριση της ομόφυλης οικογένειας.

Φυσικά, ο νομοθέτης δεν μπορεί να εξαρτήσει την πρόσβαση του άγαμου μοναχικού άντρα στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας από τις σεξουαλικές του προτιμήσεις και γι’ αυτό το λόγο αποκλείει και τον ετεροφυλόφιλο άγαμο μοναχικό άντρα.

Όπως προαναφέρθηκε, ο εν λόγω αποκλεισμός είναι αντισυνταγματικός και χωρίς ισχυρή δικαιολογητική βάση. Επιβάλλεται, λοιπόν, η θεσμοθέτηση σχετικού δικαιώματος για τον άγαμο μοναχικό άντρα και δεν προκρίνεται η αναλογική εφαρμογή του ισχύοντος νομοθετικού πλαισίου, καθώς ενδέχεται να οδηγηθούμε σε φαινόμενο forum shopping, αφού θα εναπόκειται στο εκάστοτε δικαστήριο η ερμηνεία του ισχύοντος νόμου.

Τέλος, παρά το ότι στην εκουσία δικαιοδοσία η απόφαση παράγει αποτέλεσμα από την έκδοση της, προτείνεται η άμεση επίδοση στον εκάστοτε αρμόδιο Εισαγγελέα Πρωτοδικών της δικαστικής απόφασης που παρέχει την άδεια για μεταφορά στο σώμα της παρένθετης μητέρας εξωσωματικά γονιμοποιημένων ωαρίων ξένων προς την ίδια, προκειμένου να καταστεί το συντομότερο δυνατό τελεσίδικη και να μην υπάρχει ανασφάλεια σχετικά με την άσκηση ή όχι ενδίκων μέσων.

Βιβλιογραφία-Αρθρογραφία

• Αγαλλοπούλου Π., Παρένθετη Μητρότητα, Ιατρική Ευθύνη και Βιοηθική σε επιμέλεια Μαρίας Κανελλοπούλου-Μπότη-Φερενίκης Παναγοπούλου Κουτνατζή, Εκδόσεις Πασχαλίδης, 2014, σ. 173 επ..
• Αγαλλοπούλου Π.–Κουτσουράδης Α. (επιμέλεια), Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2004.
• Αθανασόπουλος Ε., Παρατηρήσεις σε ΠολΠρΘες 8641/2017, ΕλλΔνη 1/2018, σ. 175 επ..
• Ανδρουλιδάκη-Δημητριάδου Ι., Οι ισότιμοι σύζυγοι, Εκδόσεις Αθήναι, 1977.
• Βασιλείου Μ., Ο άγαμος μοναχικός άντρας και η πρόσβαση του στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο, Εθνικό Περιοδικό της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, 2016, σ. 36 επ..
• Βαθρακοκοίλης Β., ΕΡΝΟΜΑΚ-Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2004.
• Βάρκα-Αδάμη Α., Ο Ν. 3089/2002 για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή-Μια πρώτη προσέγγιση, ΕλλΔνη 6/2003, σ.1510 επ..
• Βελλής Γ., Ζητήματα από τον ν. 3089/2002 για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή (τεχνητή γονιμοποίηση), ΧΡΙΔ 2003, σ. 495 επ..
• Βιδάλης Τ., Το πρόταγμα της οικογένειας: Η συνταγματικότητα του νόμου για την «ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», ΝοΒ 2003, σ. 832 επ..
• Ίδιος, Βιοδίκαιο, τόμος 1, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2007.
• Βλαχόπουλος Σ., Δικαίωμα τεκνοποίας μέσω παρένθετης μητρότητας και για τον άγαμο και μοναχικό άνδρα, σ. 191, Ιατρική Ευθύνη και Βιοηθική σε επιμέλεια Μαρίας Κανελλοπούλου-Μπότη-Φερενίκης Παναγοπούλου Κουτνατζή, Εκδόσεις Πασχαλίδης, 2014, σ. 187 επ..
• Γεωργιάδης Α., Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2022.
• Δημόπουλος Ν., Το επιχείρημα της ισότητας ως προς την πρόσβαση στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή για το μοναχικό άνδρα: νομική και ηθική θεώρηση, σε Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ευρώπη: Κοινωνικά, ηθικά και νομικά ζητήματα, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2015, σ. 379 επ..
• Κανάκης Κ., Ο λόγος της ομόφυλης ανδρικής γονεϊκότητας στη Ελλάδα – Μία πρώτη προσέγγιση, σε Μεταβαλλόμενες Σχέσεις – Συγγένεια και ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, επιμέλεια Βενετία Καντσά, (In) FERCIT, 2015, σ. 247 επ..
• Καντσά Β., Σχέσεις οικογενειακές σχέσεις ομόφυλες: διευρύνσεις και επανασημασιοδοτήσεις της οικογένειας, σε: Το φύλο και η συμπεριφορά του – οικογένειες από ομόφυλα ζευγάρια σε επιμέλεια Νίκου Χατζητρήφωνως και Θεοφανώς Παπαζήση, Εκδόσεις Επίκεντρο, 2005, σ. 143 επ..
• Καράσης Μ., Το σχέδιο νόμου για την Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή-Κριτική θεώρηση, ΧρΙΔ 2002, σ.577 επ..
• Ίδιος, Το νέο σχέδιο νόμου για την «εφαρμογή των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», Αρμ. 2005, σ. 829 επ..
• Κατράς Ι.Ν., Παρατηρήσεις σε ΜΕφΑθ 623/2021, ΕλλΔνη 4/2022, σ. 1131 επ.
• Κηπουρίδου Κ./Μηλαπίδου Μ., Πρόσβαση των μοναχικών ατόμων στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: συγκριτική θεώρηση του νομοθετικού πλαισίου της Ελλάδας και της Σουηδίας, ΕλλΔνη 2015, σ. 1337 επ..
• Κοτζάμπαση Α., Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή-Ανάμεσα στην ελευθερία της φυσικής αναπαραγωγής και το νομοθετημένο δικαίωμα της τεχνητής αναπαραγωγής, Γενέθλιος Τόμος Απόστολου Σ. Γεωργιάδη σε επιμέλεια Μιχάλη Σταθόπουλου-Κώστα Μπέη-Φίλιππου Δωρή-Ιωάννη Καρακώστα, Τόμος Ι, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2006, σ. 395 επ..
• Ίδια, Ισότητα των φύλων και Ιδιωτική αυτονομία στις οικογενειακές σχέσεις, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2011.
• Ίδια, Δεσμοί αγάπης ή δεσμοί αίματος-Παιδιά στο μεταίχμιο της κοινωνικής και της φυσικής συγγένειας, σε: Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ευρώπη: Κοινωνικά, ηθικά και νομικά ζητήματα, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις σάκκουλας, 2015, σ. 343 επ..
• Ίδια, Η ισότητα των συζύγων και η ιδιωτική αυτονομία στο δίκαιο του γάμου σε Ένωση Αστικολόγων, Τριάντα χρόνια εφαρμογής του ν. 1329/1983 για την μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2016, σ. 141 επ..
• Ίδια, Η παρένθετη μητρότητα ως υποβοήθηση στην αναπαραγωγή: Βιοηθικά διλήμματα και ερμηνευτικά ζητήματα, ΕλλΔνη 4/2021, σ. 981 επ..
• Ίδια, Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2022.
• Κουμάντος Γ., Το οικογενειακό δίκαιο ως σημείο αναμέτρησης, Digesta, 2014, σ. 119 επ..
• Κουμουτζής Ν., Ίδιος, Η ίδρυση της συγγένειας με τον πατέρα μετά τον ν. 3089/2002, ΧΡΙΔ 2003, σ. 498 επ..
• Ίδιος, Μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση με χρήση ξένου γεννητικού υλικού, ΧΡΙΔ 2005, σ. 668 επ..
• Ίδιος, ΑΚ 1457-1458, Αστικό Κώδικας σε επιμέλεια Απόστολου Σ. Γεωργιάδη-Μιχάλη Π. Σταθόπουλου, Εκδόσεις Π.Ν. Σάκκουλας, 2007, σ. 582 επ..
• Ίδιος, Η τεχνητή αναπαραγωγή του άγαμου μόνου άντρα, ΧρΙΔ, 2011, σ. 316 επ..
• Ίδιος, Η ανατροπή της δικαστικής άδειας για την τεχνητή αναπαραγωγή – Με αφορμή την ΕφΑθ 3357/2010, ΧρΙΔ 2013, σ. 552 επ..
• Ίδιος, Κενά στη ρύθμιση της μεταθανάτιας τεχνητής αναπαραγωγής, σε: Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, σ. 139 επ..
• Ίδιος, Η τεχνητή αναπαραγωγή των άγαμων μόνων προσώπων και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σε Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής-Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα, 2014, σ. 25 επ..
• Ίδιος, Ιατρική υποβοήθηση της αναπαραγωγής σε ομόφυλα ζεύγη ανδρών, ΧρΙΔ 2024, σ. 168 επ..
• Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Ε., Το δίκαιο ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, σε Μελέτες Οικογενειακού Δικαίου & Δικαίου της Βιοϊατρικής (1980-2010), Εκδόσεις Σάκκουλας, 2010, σ. 420 επ..
• Ίδια, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της οικογένειας, σε: Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2013, σ. 35 επ..
• Ίδια, Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2021.
• Κουτσουράδης Α., Θέματα παρένθετης μητρότητας, ΝοΒ 2006, σ. 22 επ..
• Κριάρη-Κατράνη Ι., Το Σύνταγμα και το Σχέδιο Νόμου της Ειδικής Νομοπαρασκευαστική Επιτροπής του Υπουργείου Δικαιοσύνης «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», ΧρΙΔ 2002, σ. 679 επ..
• Λέκκας Γ., Ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και συγγένεια στο Ελληνικό Δίκαιο-Καθιέρωση της «κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας» ή της τεκνοποιίας χωρίς συγγένεια, σε Το οικογενειακό δίκαιο στον 21^ο αιώνα σε επιμέλεια Α. Κοτζάμπαση/Ν. Κουμουτζή/Γ. Λέκκα/Δ. Παπαδοπούλου-Κλαμαρή/Π. Ραβδά/Γ. Σεργίδη/Θ. Τροκάνα/Χ. Αργυρόπουλου/Κ. Φουντεδάκη/Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2012, σ. 41 επ..
• Ίδιος, Ισότητα στον πολιτικό γάμο και συμφέρον του παιδιού, ΧρΙΔ 2024, σ. 161 επ..
• Νικολόπουλος Π., Ζητήματα από την νομική φύση των κρυοσυντηρημένων γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων και από τη δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας με υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, Γενέθλιος Τόμος Απόστολου Σ. Γεωργιάδη σε επιμέλεια Μιχάλη Σταθόπουλου-Κώστα Μπέη-Φίλιππου Δωρή-Ιωάννη Καρακώστα, Τόμος Ι, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2006, σ. 557 επ..
• Ίδιος, Παρατηρήσεις σε ΕφΑθ 3357/2010, ΝοΒ 2012, σ. 1437 επ..
• Ίδιος, Παρατηρήσεις σε ΠολΠρΑθ 431/2013, ΝοΒ 2014, σ. 880 επ.
• Ίδιος, Αυτοπροσδιορισμός, ισότητα και ιδιωτική αυτονομία, σε: Διεθνής Επιτροπή Προσωπικής Καταστάσεως-Ελληνικό Τμήμα, Το πρόσωπο και η οικογένεια στο δίκαιο και την κοινωνία, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2017, σ. 145 επ..
• Παναγοπούλου-Κουτνατζή Φ., Το συμφέρον του τέκνου στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: μία ηθικο-συνταγματική θεώρηση, ΕφημΔΔ 2/2016, σ. 202 επ..
• Παντελίδου Κ., Παρατηρήσεις στο Σχέδιο Νόμου για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, ΧρΙΔ 2002, σ. 586 επ..
• Ίδια, Ίση μεταχείριση και ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, ΕφΑΔ 2011, σ. 243 επ..
• Ίδια, Χρόνος και ηλικία στην τεχνητή γονιμοποίηση, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, σε: Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, σ. 59 επ..
• Παπαδοπούλου Λ., Αποκλεισμοί από ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στο Ελληνικό δίκαιο σε Μεταβαλλόμενες Σχέσεις – Συγγένεια και ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, επιμέλεια Βενετία Καντσά, (In) FERCIT, 2015, σ. 225 επ..
• Ίδια, Is There a ‘Right to Reproduce’ Through Medically Assisted Reproduction Techniques? σε (In)Fertile Citizens: Anthropological and legal challenges of assisted reproduction technologies από Επιμέλεια: V. Kantsa / L. Papadopoulou / G. Zanini, Εκδόσεις Athens Alexandria Publications, 2015.
• Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, Η συγγένεια, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2010.
• Ίδια, ανατροπή ή εξαφάνιση της απόφασης εκουσίας δικαιοδοσίας με την οποία παρέχεται άδεια για χρησιμοποίηση παρένθετης μητέρας (ιδίως όταν η άδεια παρέχεται σε μοναχικό άνδρα-Μία πρώτη Προσέγγιση, ΧρΙΔ 2013, σ. 549 επ..
• Παπαχρίστου Θ., Η τεχνητή αναπαραγωγή στον αστικό κώδικα, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2003.
• Ίδιος, Το δικαίωμα στην απόκτηση απογόνων και οι περιορισμοί του, σε Θέματα Βιοηθικής σε επιμέλεια Σταυρούλας Τσινόρεμα – Κίτσου Λούη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2006, σ. 275 επ..
• Ίδιος, Παρατηρήσεις σε ΜονΠρΑθ 2827/2008, ΧρΙΔ 2009, σ. 817 επ..
• Ραβδάς Π., Παρένθετη μητρότητα: οι προσδοκίες του νομοθέτη στη δοκιμασία στατιστικών δεδομένων, σε Το οικογεκειακό δίκαιο τον 21^ο αιώνα σε επιμέλεια Α. Κοτζάμπαση/Ν. Κουμουτζή/Γ. Λέκκα/Δ. Παπαδοπούλου-Κλαμαρή/Π. Ραβδά/Γ. Σεργίδη/Θ. Τροκάνα/Χ. Αργυρόπουλου/Κ. Φουντεδάκη/Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2012, σ. 67 επ..
• Ρεθυμιωτάκη Ε., Ομόφυλα ζευγάρια και ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: σεξουαλική ελευθερία, οικογενειακή ζωή ή/και γονεϊκή σχέση, σε: Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2014, σ. 147 επ..
• Σαχινίδου Χ., Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στους τρανσέξουαλ (διαφυλικούς), σε Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2014, σ. 125 επ..
• Σπυριδάκης Ι., Εκουσία Δικαιοδοσία, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2018.
• Ίδιος, Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2020.
• Σπυριδάκης Μ., Μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση και για τον επιβιούντα άνδρα-Σημείωση σε ΠολΠρΘες 4720/2020, ΕλλΔνη 3/2022, σ. 834 επ..
• Τροκάνας Θ., Ανθρώπινη Αναπαραγωγή-Η ιδιωτική αυτονομία και τα όρια της, σε Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2011.
• Ίδιος, Το Κυπριακό Δίκαιο της ΙΥΑ, σε Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2016.
• Φουντεδάκη Κ., Αστικός Κώδικας σε επιμέλεια Γεωργιάδη Σ. Απόστολου – Σταθόπουλου Π. Μιχάλη, Π.Ν. Σάκκουλας, 2007, σ. 711 επ..
• Ίδια, Ανθρώπινη αναπαραγωγή και αστική ιατρική ευθύνη, σε Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2007.
• Ίδια, Το τεκμήριο της πατρότητας του συζύγου στην περίπτωση της μεταθανάτιας (post mortem) τεχνητής γονιμοποίησης, σε Συλλογικό Έργο Τιμητικό Τόμο για τον Ιωάννη Μανωλεδάκη, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2007, σ. 965 επ..
• Ίδια, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στις ενώσεις προσώπων του ίδιου φύλου σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο, σε: Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής-Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ευρώπη: Κοινωνικά, ηθικά και νομικά ζητήματα, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2015, σ. 353 επ..
• Ίδια, Ενώσεις προσώπων του ίδιου φύλου: η διαχρονική αντιμετώπιση τους από την ελληνική έννομη τάξη, μια νομοθετική πρόταση και οι προεκτάσεις της, σε Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης-Τιμητικός Τόμος για την καθηγήτρια Έφη Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2016, σ. 499 επ..
• Ίδια, Το Σχέδιο Νόμου της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής του Υπουργείου Δικαιοσύνης για την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, σε: Όμιλο Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Αναγνώριση ταυτότητας φύλου, σε επιμέλεια Μ. Καϊάφα – Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2017, σ. 59 επ..
• Ψαρούλης Δ.-Βούλτσος Π., Ιατρικό Δίκαιο-Στοιχεία Βιοηθικής, UNIVERSITY STUDIO PRESS, 2010.
• Ψούνη Ν., Κληρονομικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2016.
• Φύτρου Π., Η αστική ιατρική ευθύνη στο πεδίο της ανθρώπινης αναπαραγωγής, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2022.

Νομολογία

• Ειρ Μυτιλήνης 136/2018, ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ
• Ειρ Αθηνών 195/2020, ΝΟΜΟΣ
• ΜονΠρ Κατερίνης 408/2006, ΝΟΜΟΣ
• ΜονΠρ Ροδόπης 400/2007, ΝΟΜΟΣ
• ΜονΠρ Αθηνών, 2827/2008, ΝΟΜΟΣ, ΧρΙΔ 2009, σ. 817 επ.
• ΜονΠρ Θες/νίκης 13707/2009, ΧρΙΔ 2011, σ. 267 επ.
• ΜονΠρ Θες/νίκης 16574/2009, ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ
• ΜονΠρ Θες/νίκης 14946/2010, ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ
• ΜονΠρ Θες/νίκης 4318/2014, ΝΟΜΟΣ
• ΠολΠρ Χανίων 226/2009, ΧρΙΔ 2011, σ. 182 επ.
• ΠολΠρ Αθηνών 431/2013, ΝοΒ 2014, σ. 880 επ.
• ΠολΠρΘες/νίκης 8641/2017, ΕλλΔνη 1/2018, σ. 175 επ.
• ΠολΠρ Θες/νίκης 15344/2017, ΝΟΜΟΣ
• ΠολΠρ Θες/νίκης 12574/2019, Ιατρικό δίκαιο και βιοηθική, Εκδ’οσεις Σάκκουλας, 2020, Τεύχος 49
• ΠολΠρ Θες/νίκης 7921/2019, αδημ.
• ΠολΠρ Θες/νίκης 4720/2020, ΕλλΔνη 3/2022, σ. 834 επ.
• Εφ Αθηνών 3357/2010, ΕλλΔνη, σ. 739 επ., ΝοΒ 2012, σ. 1437 επ.
• Εφ Αθηνών 7138/2014, ΕφΑΔ 11/2015, σ. 1003 επ.
• Εφ Αθηνών 5887/2018, ΝΟΜΟΣ
• Εφ Αθηνών 623/2021, ΕλλΔνη 4/2022, σ. 1131 επ.
• ΝΣΚ Γνωμοδότηση 261/2010, https://www.nsk.gr/web/nsk/anazitisi-gnomodoteseon?p_p_id=nskconsulatories_WAR_nskplatformportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-4&p_p_col_pos=2&p_p_col_count=3
• ΕΔΔΑ Dickson v. United Kingdom, https://bioethics.gr/api/files/download/1873/DICKSON_v_THE%20UNITED%20KINGDOM.pdf?attachment=false
• ΕΔΔΑ Salgueiro de Silva Mouta v. Portugal, https://www.equalrightstrust.org/ertdocumentbank/Microsoft%20Word%20-%20Salgueiro%20Da%20Silva%20Mouta%20v%20Portugal%20_parental%20responsibility_.pdf.
• ΕΔΔΑ Frette vs France, https://www.ilga-europe.org/case-law/philippe-frette-v-france/

Ηλεκτρονικές Πηγές

• Βάσεις Νομικών Δεδομένων ΝΟΜΟS
• Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ
• sakkoulas-online.gr
• https://www.protodikeio-thes.gr/
• academia.edu

 

 

 

 

 

 

 

 

[1] Ν. 3089/2002, 3305/2005, 4272/2014 και 4958/2022.

[2] Χωρίς καμία επιπλέον διατύπωση.

[3] Με απαραίτητη προϋπόθεση τη σύνταξη συμβολαιογραφικής πράξης συναίνεσης.

[4] Εν τοις πράγμασι βέβαια υπάρχει η δυνατότητα απόκτησης τέκνου με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας από ομόφυλο ζευγάρι γυναικών, δεδομένου ότι μπορεί η μία από τις δύο να αιτηθεί στο Δικαστήριο την παροχή σχετικής άδειας και κατόπιν να το αποκτήσει και εν συνεχεία να το αναθρέψουν και οι δύο. Ωστόσο, και στη συγκεκριμένη περίπτωση μόνο η μία θα είναι νομικά η μητέρα του τέκνου, ενώ η άλλη γονέας θα στερείται οποιαδήποτε νομική σύνδεση με το παιδί, γεγονός που κατά την άποψη του γράφοντος είναι αντικρουόμενο με το συμφέρον του τέκνου, το οποίο στερείται ενός γονέα, Β. Βαθρακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ-Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2004, σ. 567.

[5] Θ. Παπαχρίστου, Η τεχνητή αναπαραγωγή στον αστικό κώδικα, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2003, σ. 35-36, Α. Κοτζάμπαση, Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2022, σ. 224 επ..

[6] Λίνα Παπαδοπούλου, Αποκλεισμοί από ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στο Ελληνικό δίκαιο σε Μεταβαλλόμενες Σχέσεις – Συγγένεια και ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, επιμέλεια Βενετία Καντσά, (In) FERCIT, 2015, σ. 227-230, Θανάσης Κ. Παπαχρίστου, Το δικαίωμα στην απόκτηση απογόνων και οι περιορισμοί του, σε Θέματα Βιοηθικής σε επιμέλεια Σταυρούλας Τσινόρεμα – Κίτσου Λούη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2006, σ. 275-276.

[7] Γεώργιος Βελλής, Ζητήματα από τον ν. 3089/2002 για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή (τεχνητή γονιμοποίηση), ΧρΙΔ 2003, σ. 495 επ..

[8] Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Το δίκαιο ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, σε Μελέτες Οικογενειακού Δικαίου & Δικαίου της Βιοϊατρικής (1980-2010), Εκδόσεις Σάκκουλας, 2010, σ. 421 επ., Αντίθετα Αθηνά Κοτζάμπαση Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή-Ανάμεσα στην ελευθερία της φυσικής αναπαραγωγής και το νομοθετημένο δικαίωμα της τεχνητής αναπαραγωγής, Γενέθλιος Τόμος Απόστολου Σ. Γεωργιάδη σε επιμέλεια Μιχάλη Σταθόπουλου-Κώστα Μπέη-Φίλιππου Δωρή-Ιωάννη Καρακώστα, Τόμος Ι, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2006, σ. 406 επ., όπου διακρίνει μεταξύ δικαιώματος αναπαραγωγής, δεδομένου ότι η ελευθερία αναπαραγωγής στην αναπαραγωγή με φυσικό τρόπο συνδέεται με την προσωπική ελευθερία του ατόμου και προστατεύεται από το άρθρο 5 παρ. 3 του Σ, και δικαιώματος στη χρήση της γενετικής τεχνολογίας σε περίπτωση φυσικής αδυναμίας απόκτησης τέκνων, η οποία δεν προϋποθέτει σεξουαλική επαφή και απαιτεί την ύπαρξη ιατρικής αναγκαιότητας και προστατεύεται από το άρθρο 5 παρ. 1 του Σ.

[9] Παπαδοπούλου, ό.π., σ. 227.

[10] Μαριάννα Βασιλείου, Ο άγαμος μοναχικός άντρας και η πρόσβαση του στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο, Εθνικό Περιοδικό της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, 2016, σ. 36 επ., Λίνα Παπαδοπούλου, Is There a ‘Right to Reproduce’ Through Medically Assisted Reproduction Techniques? σε (In)Fertile Citizens: Anthropological and legal challenges of assisted reproduction technologies από Επιμέλεια: V. Kantsa / L. Papadopoulou / G. Zanini, Εκδόσεις Athens Alexandria Publications, 2015.

[11] Α. Βάρκα-Αδάμη, Ο Ν. 3089/2002 για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή-Μια πρώτη προσέγγιση, ΕλλΔνη 6/2003, σ. 1510 επ., Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Το δίκαιο ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, σε Μελέτες Οικογενειακού Δικαίου & Δικαίου της Βιοϊατρικής (1980-2010), ό.π., σ. 423 επ., όπου αναφέρεται ότι λόγω της μεγάλης αποδοχής της από την ελληνική κοινωνία η μονογονεϊκή οικογένεια εντάσσεται στα οικογενειακά σχήματα που προστατεύονται από το άρθρο 21 παρ. 1 του Σ., Αντίθετη Ισμήνη Κριάρη-Κατράνη. Το Σύνταγμα και το Σχέδιο Νόμου της Ειδικής Νομοπαρασκευαστική Επιτροπής του Υπουργείου Δικαιοσύνης «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», ΧρΙΔ 2002, σ. 679 επ. όπου η μονογονεϊκή οικογένεια θεωρείται αντίθετη με το άρθρο 21 του Σ, καθώς διαφορετικά προσβάλλονται τα άρθρα 3 παρ. 1, 7 παρ. 1 και 8 της ΕΣΔΑ, σύμφωνα με τα οποία τα κράτη/μέλη έχουν θετική υποχρέωση να επιτρέψουν σε κάθε παιδί, μέσω της νομοθεσίας, τη σύναψη εννόμων σχέσεων με την μητρική και την πατρική πλευρά, δεδομένης της ύπαρξης του δικαιώματος του παιδιού να γνωρίζει στο μέτρο του δυνατού τους γονείς του και να ανατρέφεται από αυτούς και του σεβασμού του συμφέροντος του από τα δικαστήρια, τις διοικητικές αρχές και τα νομοθετικά όργανα, Θεόδωρος Δ. Τροκάνας, Ανθρώπινη Αναπαραγωγή-Η ιδιωτική αυτονομία και τα όρια της, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2011, σ. 218, Πάνος Νικολόπουλος, Παρατηρήσεις σε ΠολΠρΑθ 431/2013, ΝοΒ 2014, σ. 884-885, όπου θεωρεί αντίθετο με το συμφέρον του τέκνου να γεννηθεί σε μονογονεϊκή οικογένεια όπου ο μονογονέας θα είναι άντρας και προτείνει την απόκτηση τέκνου από τον τελευταίο με τη διαδικασία της υιοθεσίας, προκειμένου να προστατευθεί το συμφέρον του τέκνου, το οποίο περιορίζει τη συνταγματικά προστατευόμενη αρχή της ισότητας, Ίδιος, Ζητήματα από την νομική φύση των κρυοσυντηρημένων γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων και από τη δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας με υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, Γενέθλιος Τόμος Απόστολου Σ. Γεωργιάδη σε επιμέλεια Μιχάλη Σταθόπουλου-Κώστα Μπέη-Φίλιππου Δωρή-Ιωάννη Καρακώστα, Τόμος Ι, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2006, σ. 562 επ., το άρθρο 21 παρ. 1 του Σ αποτρέπει την προκαθορισμένη δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας, η οποία πλήττει το συμφέρον του τέκνου και το δικαίωμα προσδιορισμού του που απορρέει από το άρ. 57 του ΑΚ, ενώ αντιθέτως η μη γέννηση είναι αναμφίβολα δυσμενέστερη από τη γέννηση σε μονογονεϊκή οικογένεια, η οποία με το πέρασμα των ετών είναι αποδεκτή από την ελληνική κοινωνία, και σ. 567, το άρθρο 21 παρ. 1 του Σ προστατεύει εξίσου την οικογένεια και το συμφέρον του τέκνου, συνεπώς πρέπει να γίνει στάθμιση τους, στην οποία υπερισχύει η προστασία προσβολής της παιδικής ηλικίας, αλλά πρέπει να διαπιστωθεί εάν υπάρχει προσβολή της με βάση τα πορίσματα της παιδοψυχολογίας και παιδαγωγικής.

[12] Καράσης Μ., Το νέο σχέδιο νόμου για την «εφαρμογή των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», Αρμ 2005, σ. 829 επ..

[13] Κ. Κηπουρίδου/Μ. Μηλαπίδου, Πρόσβαση των μοναχικών ατόμων στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: συγκριτική θεώρηση του νομοθετικού πλαισίου της Ελλάδας και της Σουηδίας, ΕλλΔνη 2015, σ. 1337 επ., ειδικότερα που προσκρούουν στο άρθρο 21 παρ. 1 του Σ., άρθρο το οποίο προστατεύει την οικογένεια, την παιδική ηλικία και την μητρότητα, και στα άρθρα 3 παρ. 1 και 7 παρ. 1 του Ν. 2101/1992 σχετικά με την πρόταξη του συμφέροντος του παιδιού το πρώτο και με το δικαίωμα του να γνωρίζει αμέσως μετά τη γέννηση του τους γονείς του και να ανατραφεί από αυτούς το δεύτερο, Βάρκα-Αδάμη, ό.π., σ. 1510 επ., Νίκος Κουμουτζης, Η τεχνητή αναπαραγωγή του άγαμου μόνου άντρα, ΧρΙΔ, 2011, σ. 316 επ., και η μονογονεϊκή οικογένεια τελεί υπό την προστασία του άρ. 21 παρ. 1 του Σ.

[14] Κουμουτζής, ΧρΙΔ 2011, ό.π., σ. 316 επ., το συμφέρον του τέκνου είναι να γεννηθεί, ΠολΠρΧανίων 226/2009, ΧρΙΔ 201, σ. 182 επ., τα άρ. 2 παρ. 1 και 5 παρ. 2 του Σ υποχρεώνουν το Κράτος σε σεβασμό και προστασία της αξίας του ανθρώπου στην ολότητα του ως είδος και έμβιο ον, άρα και ως έμβρυο, Κουτσουράδης Α., Θέματα παρένθετης μητρότητας, ΝοΒ 2006, σ. 357-358, όπου ως προς τη διάγνωση εξυπηρέτησης του συμφέροντος του τέκνου προτείνει την έρευνα της ηλικίας, του ιατρικού ιστορικού, της κληρονομικότητας, αλλά και της ικανότητας του αιτούντος να ανταποκριθεί στις ανάγκες του παιδιού, Νίκος Κουμουτζής, ΑΚ 1457-1458, Αστικό Κώδικας σε επιμέλεια Απόστολου Σ. Γεωργιάδη-Μιχάλη Π. Σταθόπουλου, Εκδόσεις Π.Ν. Σάκκουλας, 2007, σ. 623, όπου δεν αναγνωρίζει συμφέρον του τέκνου στο στάδιο της σύλληψης και της κυοφορίας, αλλά αναγνωρίζει την ανάγκη προστασίας και σεβασμού της ανθρώπινης αξίας.

[15] Βλ. σ. 12 επ. και σ. 18 επ..

[16] Φ. Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Το συμφέρον του τέκνου στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: μία ηθικο-συνταγματική θεώρηση, ΕφημΔΔ 2/2016, σ. 202 επ., Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Το δίκαιο ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, σε Μελέτες Οικογενειακού Δικαίου & Δικαίου της Βιοϊατρικής (1980-2010), ό.π., σ. 422 επ..

[17] Υπό την προϋπόθεση ότι η συνταγματική προστασία του δικαιώματος στην αναπαραγωγή θεμελιώνεται στο άρθρο 5 παρ. 1 του Σ, Βελλής, ό.π., σ. 495 επ., ο οποίος για την ερμηνεία της αόριστης νομικής έννοιας των χρηστών ηθών δίνει προτεραιότητα στις θέσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία εκφράζει την επικρατούσα στη Ελλάδα θρησκεία, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Το δίκαιο ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, σε Μελέτες Οικογενειακού Δικαίου & Δικαίου της Βιοϊατρικής (1980-2010), ό.π., σ. 423 επ., όπου αναφέρεται σε κοινωνικά ανεκτά οικογενειακά μορφώματα, Ι.Ν. Κατράς, Παρατηρήσεις σε ΜΕφΑθ 623/2021, ΕλλΔνη 4/2022, σ. 1131 επ., όπου η ερμηνεία των κανόνων δικαίου γίνεται υπό τον φόβο της κρατούσας στην Ελλάδα θρησκείας, Κουμουτζής, ΧρΙΔ, ό.π., σ. 316 επ., έχουν ατονήσει παλαιότερες αντιρρήσεις ως προς το σχήμα της μονογονεϊκής οικογένειας, λόγω του πολλαπλασιασμού των διαζυγίων και των γεννήσεων εκτός γάμου.

[18] Ν. Κουμουτζής, Η τεχνητή αναπαραγωγή των άγαμων μόνων προσώπων και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σε Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής-Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα, 2014, σ. 26-32.

[19] Περιθώριο διακριτικής ευχέρειας.

[20] Κ. Φουντεδάκη, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στις ενώσεις προσώπων του ίδιου φύλου σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο, σε Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής-Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ευρώπη: Κοινωνικά, ηθικά και νομικά ζητήματα, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2015, σ. 362, Αθηνά Κοτζάμπαση Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή, ό.π., σ. 414, πιθανή αναγνώριση δικαιώματος αγέννητου τέκνου να μη γεννηθεί σε μονογονεϊκή οικογένεια θα οδηγούσε σε κοινωνική προκατάληψη για τις μονογονεϊκές οικογένειες, Ίδια, Ισότητα των φύλων και Ιδιωτική αυτονομία στις οικογενειακές σχέσεις, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2011, σ. 144-145.

[21] Παπαδοπούλου, ό.π., σ. 229-231.

[22] Βελλής, ό.π., σ. 495 επ., δικαιολογεί την προσφυγή σε μεθόδους τεχνητής γονιμοποίησης μόνο για την αντιμετώπιση της στειρότητας και κάποιων ειδικής φύσης νοσημάτων, Φουντεδάκη, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στις ενώσεις προσώπων του ίδιου φύλου σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο, ό.π., σ. 361 και υποσημ. 31, όπου αναφέρει ότι η άνευ ετέρου ένταξη των μεθόδων τεχνητής γονιμοποίησης στο δικαίωμα στην αναπαραγωγή συσκοτίζει τη διάκριση μεταξύ των περιπτώσεων αδυναμίας κυοφορίας λόγω ιατρικών λόγων ή λόγω επιλογής συντρόφου του ίδιου φύλου, Τ. Βιδάλης, Βιοδίκαιο, τόμος 1, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2007, σ. 220, παρόλο που αναγνωρίζει ότι η αδυναμία κυοφορίας από τον άντρα δεν συνιστά παθολογική κατάσταση, Αντίθετη Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Το δίκαιο ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, σε Μελέτες Οικογενειακού Δικαίου & Δικαίου της Βιοϊατρικής (1980-2010), ό.π. σ. 424 επ., όπου προτείνει την κατάργηση του επικουρικού χαρακτήρα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και την αναβάθμιση της σε εναλλακτική μέθοδο αναπαραγωγής με μοναδικό όριο την προστασία του συμφέροντος του παιδιού. Η άποψη αυτή βασίζεται στο σεβασμό του δικαιώματος των ατόμων να επιλέγουν ελεύθερα τη μορφή της οικογένειας που επιθυμούν να δημιουργήσουν, σε συνδυασμό με τον ιδιωτικό χαρακτήρα της σύγχρονης οικογένειας, η οποία διαχωρίζεται από την πατριαρχική οικογένεια και το δημόσιο ρόλο που αυτή κατείχε και έχει μετατραπεί σε χώρο ανάπτυξης συναισθημάτων αγάπης και συντροφικότητας, Κ. Φουντεδάκη, Ανθρώπινη αναπαραγωγή και αστική ιατρική ευθύνη, σε: Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2007, σ. 178, που υποστηρίζει ότι θα μπορούσε να υποστηριχθεί μία διασταλτική ερμηνεία της συνδρομής της προϋπόθεσης της ιατρικής αναγκαιότητας στην ομοφυλόφιλη γυναίκα, η οποία λόγω της σεξουαλικότητας της δεν είναι εξ ορισμού και μόνο γι’ αυτό το λόγο κακή μητέρα, ενώ επισημαίνει τον κίνδυνο κατάχρησης, Παπαχρίστου, Θέματα Βιοηθικής, ό.π., σ. 279, η χρήση της μεθόδων ΙΥΑ είναι επιτρεπτή μόνο όταν υπάρχει αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο.

[23]Απόφαση ΕΔΔΑ Dickson v. United Kingdom, https://bioethics.gr/api/files/download/1873/DICKSON_v_THE%20UNITED%20KINGDOM.pdf?attachment=false, όπου κρίθηκε ότι η μη χορήγηση άδειας ΙΥΑ σε φυλακισμένο, στον οποίο δεν συνέτρεχαν λόγοι υπογονιμότητας, παραβιάζει το άρθρο 8 παρ. 1 της ΕΣΔΑ.

[24] Κατράς, Παρατηρήσεις, ό.π., σ. 1131 επ..

[25] Κουμουτζής, ΧρΙΔ 2011, ό.π., σ. 316 επ..

[26] Γ. Λέκκας, Ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και συγγένεια στο Ελληνικό Δίκαιο-Καθιέρωση της «κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας» ή της τεκνοποιίας χωρίς συγγένεια, σε Το οικογενειακό δίκαιο στον 21^ο αιώνα σε επιμέλεια Α. Κοτζάμπαση/Ν. Κουμουτζή/Γ. Λέκκα/Δ. Παπαδοπούλου-Κλαμαρή/Π. Ραβδά/Γ. Σεργίδη/Θ. Τροκάνα/Χ. Αργυρόπουλου/Κ. Φουντεδάκη/Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2012, σ. 47, Δημήτριος Ψαρούλης-Πολυχρόνης Βούλτσος, Ιατρικό Δίκαιο-Στοιχεία Βιοηθικής, UNIVERSITY STUDIO PRESS, 2010, σ. 110, όπου διατυπώνεται σχετικώς προβληματισμός.

[27] Βελλής, ό.π., σ. 495 επ..

[28] Ν. Κουμουτζής, Η τεχνητή αναπαραγωγή των άγαμων μόνων προσώπων και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ό.π., σ. 35, στην ισπανική έννομη τάξη από την απόκτηση τέκνου με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας αποκλείεται τόσο η άγαμη μοναχική γυναίκα όσο και ο άγαμος μοναχικός άντρας και επομένως δεν καταστρατηγείται η αρχή της έμφυλης ισότητας, Κηπουρίδου/Μηλαπίδου, ό.π., σ. 1337 επ., ο Σουηδός νομοθέτης απαγορεύει και στην άγαμη μοναχική γυναίκα και στον άγαμο μοναχικό άντρα την απόκτηση τέκνου μέσω της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας και συνεπώς δεν παραβιάζει την αρχή της έμφυλης ισότητας, Θεόδωρος Δ. Τροκάνας, Το Κυπριακό Δίκαιο της ΙΥΑ, σε Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2016, σ. 89 επ., Στην κυπριακή έννομη τάξη επιτρέπεται και στα δύο φύλα η δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. Βέβαια απαιτείται η ύπαρξη αξιολόγησης ψυχιάτρου, η οποία περιλαμβάνει την εκτίμηση του σχετικά με την επιθυμία και την ικανότητα του μοναχικού ατόμου να γίνει γονέας, ανεξαρτήτως του φύλου του.

[29] Βασιλείου, ό.π., σ. 46, κατά το βρετανικό δίκαιο επιτρέπεται η απόκτηση τέκνου από άγαμο μοναχικό άντρα με τη βοήθεια παρένθετης μητέρας, αλλά η πατρότητα του τέκνου αυτού θα αναγνωριστεί για τεχνικούς-διαδικαστικού λόγους μέσω μίας ταχείας διαδικασίας υιοθεσίας (parental order) κατά την οποία οι νομικοί δεσμοί του παιδιού με την μητέρα που το γέννησε, Σπυριδάκης, Εκουσία Δικαιοδοσία, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2018, σ. 161, όπου υποστηρίζει ότι το γράμμα του νόμου διατυπώθηκε από τους συντάκτες του ενόψει του συνήθως συμβαίνοντος και ότι δεν αποκλείεται ο άγαμος μοναχικός άνδρας με βάση την αρχή της ισότητας.

[30] Κηπουρίδου/Μηλαπίδου, ό.π., σ. 1337 επ., Βασιλείου, ό.π., σ. 36 επ., Ε. Ρεθυμιωτάκη, Ομόφυλα ζευγάρια και ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: σεξουαλική ελευθερία, οικογενειακή ζωή ή/και γονεϊκή σχέση, σε: Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2014, σ. 172 επ., η ΙΥΑ συνδέθηκε με την καταπολέμηση της υπογονιμότητας και σε συνδυασμό με την επικράτηση της αντίληψης ότι η μητρότητα είναι γυναικεία υπόθεση επιχειρήθηκε η επιβίωση του έθνους.

[31] Κουμουτζής, Η τεχνητή αναπαραγωγή των άγαμων μόνων προσώπων και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ό.π., σ. 33-34, όπου αναφέρεται και η γαλλική εκδοχή της ΕΣΔΑ κατά την οποία το άρθρο 14 της ΕΣΔΑ κατοχυρώνει την εξασφάλιση της απόλαυσης των δικαιωμάτων της Σύμβασης «χωρίς οποιαδήποτε διάκριση», εκδοχή που, όμως, δεν έχει επικρατήσει.

[32] Κουμουτζής, Η τεχνητή αναπαραγωγή των άγαμων μόνων προσώπων και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ό.π., σ. 35-36, στην ισπανική έννομη τάξη δεν υφίσταται δυσμενής διάκριση δεδομένου ότι απαγορεύεται η απόκτηση τέκνου μα την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας τόσο στην άγαμη μοναχική γυναίκα όσο και στον άγαμο μοναχικό άντρα.

[33] Τροκάνας, Ανθρώπινη Αναπαραγωγή, ό.π., σ. 221.

[34] Α. Κοτζάμπαση, Η ισότητα των συζύγων και η ιδιωτική αυτονομία στο δίκαιο του γάμου σε Ένωση Αστικολόγων, Τριάντα χρόνια εφαρμογής του ν. 1329/1983 για την μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2016, σ. 143 επ., Ισμήνη Ανδρουλιδάκη-Δημητριάδου, Οι ισότιμοι σύζυγοι, Εκδόσεις Αθήναι, 1977, σ. 132-134, οι βιολογικές διαφορές είναι οι μόνες επιστημονικά αποδεδειγμένες διαφορές, τις οποίες οφείλει εκ περιεχομένου να συμπεριλάβει η αρχή της ισότητας των φύλων, η εφαρμογή της οποίας είναι αδύνατη κατά απόλυτο τρόπο.

[35] Ν. Δημόπουλος, Το επιχείρημα της ισότητας ως προς την πρόσβαση στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή για το μοναχικό άνδρα: νομική και ηθική θεώρηση, σε Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ευρώπη: Κοινωνικά, ηθικά και νομικά ζητήματα, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2015, σ. 380 επ..

[37] Κοτζάμπαση, Η ισότητα των συζύγων, ό.π. σ. 147 επ., Ίδια, Η παρένθετη μητρότητα ως υποβοήθηση στην αναπαραγωγή: Βιοηθικά διλήμματα και ερμηνευτικά ζητήματα, ΕλλΔνη 4/2021, σ. 985.

[38] Καλλιρρόη Παντελίδου, Ίση μεταχείριση και ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, ΕφΑΔ 2011, σ. 243.

[39] Καράσης Μαριάνος, Το σχέδιο νόμου για την Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή-Κριτική θεώρηση, ΧρΙΔ 2002, σ. 577 επ..

[40] Καλλιρόη Παντελίδου, Παρατηρήσεις στο Σχέδιο Νόμου για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, ΧρΙΔ 2002, σ. 586 επ..

[42] Βλ. Κουμουτζής, Η τεχνητή αναπαραγωγή των άγαμων μόνων προσώπων και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ό.π., σ. 31-32, όπου παραλείπει να αναφέρει το λόγο που τα περισσότερα δικαϊικά ευρωπαϊκά συστήματα περιέχουν αρνητικές ρυθμίσεις για την παρένθετη μητρότητα.

[43] Βλ. στατιστικά δημοσίευσης από το Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης, https://www.protodikeio-thes.gr/. Συγκεκριμένα το 2018 δημοσιεύτηκαν 66 αποφάσεις, το 2019 61 αποφάσεις, το 2020 43 αποφάσεις και το 2021 53 αποφάσεις.  Να σημειωθεί ότι τα έτη 2020 και 2021 υπήρχε αναστολή των εργασιών των δικαστηρίων λόγω της πανδημίας του Covid-19 και παρόλα αυτά εκδόθηκαν τόσες αποφάσεις.

[44] Π. Ραβδάς, Παρένθετη μητρότητα: οι προσδοκίες του νομοθέτη στη δοκιμασία στατιστικών δεδομένων, σε Το οικογεκειακό δίκαιο τον 21^ο αιώνα σε επιμέλεια Α. Κοτζάμπαση/Ν. Κουμουτζή/Γ. Λέκκα/Δ. Παπαδοπούλου-Κλαμαρή/Π. Ραβδά/Γ. Σεργίδη/Θ. Τροκάνα/Χ. Αργυρόπουλου/Κ. Φουντεδάκη/Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2012, σ. 80-81, 83, Κριάρη-Κατράνη, ΧρΙΔ 2002, σ. 679 επ..

[45] ΦΕΚ 5524/Β/26-10-2022.

[46] Συγκεκριμένα η υπ’ αριθμ. 1704/2022 απόφαση της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΦΕΚ 5524/Β/26-10-2022) προβλέπει ότι: 1. Στη γυναίκα που κυοφορεί για λογαριασμό άλλης καταβάλλεται αποζημίωση για αποχή από την εργασία της, αναγκαία για την επίτευξη της εγκυμοσύνης, την κυοφορία, τον τοκετό και τη λοχεία. Αν η κυοφόρος γυναίκα εργάζεται με σχέση εξαρτημένης εργασίας, αποζημίωση οφείλεται μόνο αν κατά τη διάρκεια της ως άνω αποχής από την εργασία της δεν της καταβλήθηκαν, για οποιονδήποτε λόγο, μισθός ή ημερομίσθια. Το ύψος της αποζημίωσης προκύπτει από υπεύθυνη δήλωση της κυοφόρου γυναίκας, στην οποία προσδιορίζεται ο χρόνος αποχής από την εργασία και η απώλεια εισοδήματος. Αν η κυοφόρος είναι άνεργη, το ποσό της αποζημίωσης καλύπτει την αμοιβή που με βάση την επαγγελματική κατάρτισή της θα εισέπραττε, αν εργαζόταν. Σε κάθε περίπτωση, η αποζημίωση δεν μπορεί να υπερβαίνει το ποσό των 10.000 ευρώ. Η αποζημίωση οφείλεται μόνο αν έχει χορηγηθεί η απαιτούμενη από το νόμο δικαστική άδεια, και 2. Στη γυναίκα που κυοφορεί για λογαριασμό άλλης καταβάλλεται αποζημίωση για σωματική καταπόνηση ύψους 10.000 ευρώ για μονήρη κύηση και 15.000 ευρώ για πολύδυμη κύηση. Η αποζημίωση οφείλεται μόνο αν έχει χορηγηθεί η απαιτούμενη από το νόμο δικαστική άδεια.

[47] Καράσης Μαριάνος, ΧρΙΔ 2002, ό.π., σ. 577 επ., ο οποίος υποστηρίζει ότι εάν υπάρχει αντάλλαγμα υφίσταται κίνδυνος εμπορευματοποίησης, ενώ σε περίπτωση που δεν υπάρχει και η κυοφορία γίνεται από συγγενικό πρόσωπο υφίσταται ο κίνδυνος ύπαρξης συγγενικών προς το παιδί προσώπων με δύο ρόλους, π.χ. θεία-μητέρα ή γιαγιά-μητέρα.

[48] Κριάρη-Κατράνη, ΧρΙΔ 2002, σ. 679 επ., σύμφωνα με την οποία η μήτρα της παρένθετης μητέρας εκλαμβάνεται ως σκεύος και η ίδια η παρένθετη μητέρα παρομοιάζεται με γυναίκα που εγκαταλείπει το νεογέννητο βρέφος της για να εργαστεί ως τροφός σε εύπορα σπίτια.

[49] Δημόπουλος, ό.π., σ. 381 επ..

[50] Παντελίδου, ΧρΙΔ 2002, ό.π., σ. 586 επ., όπου γίνεται λόγος για «ενοικίαση μήτρας» και «τεκνοποιητική μηχανή», Καράσης, Αρμ. 2005, σ. 832, όπου θεωρεί ότι μητρότητα και κυοφορία συνδέονται άρρηκτα και ως εκ τούτου η κυοφορία από άλλη γυναίκα έχει ως αποτέλεσμα την υποτίμηση της ως διαδικασία και την αντιμετώπιση της γυναίκας ως σκεύος ή ζώο, που δέχεται να μετατραπεί σε γονιμοποιητική μηχανή για οικονομικούς λόγους, εκτός εάν είναι συγγενής.

[51] Παπαδοπούλου, ό.π., σ. 239-240.

[52] ΦΕΚ 5524/Β/26-10-2022.

[53] Νικολόπουλος, Ζητήματα από την νομική φύση των κρυοσυντηρημένων γαμετών, ό.π., σ. 572.

[54] Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2021, σ. 52.

[55] ΕΔΔΑ Απόφαση Salgueiro de Silva Mouta v. Portugal, https://www.equalrightstrust.org/ertdocumentbank/Microsoft%20Word%20-%20Salgueiro%20Da%20Silva%20Mouta%20v%20Portugal%20_parental%20responsibility_.pdf.

[56] Παναγοπούλου-Κουτνατζή, ό.π., σ. 202 επ., Βενετία Καντσά, Σχέσεις οικογενειακές σχέσεις ομόφυλες: διευρύνσεις και επανασημασιοδοτήσεις της οικογένειας, σε: Το φύλο και η συμπεριφορά του – οικογένειες από ομόφυλα ζευγάρια σε επιμέλεια Νίκου Χατζητρήφωνως και Θεοφανώς Παπαζήση, Εκδόσεις Επίκεντρο, 2005, σ. 143 επ., Ρεθυμιωτάκη, ό.π., σ. 167 επ., ΜονΠρΡοδόπης 400/2007, ΝΟΜΟΣ, ΜονΠρΚατερίνης 408/2006, ΝΟΜΟΣ. ΜονΠρΘες/νίκης 14946/2010, ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, ΜονΠρΘες/νίκης 16574, ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, σύμφωνα με τις οποίες κρίσιμοι παράγοντες για το συμφέρον του τέκνου είναι η υγεία των γονέων, η ικανότητα τους να το αναθρέψουν, η μεταξύ τους αρμονική συζυγική σχέση, η οικονομική τους δύναμη, το επάγγελμα τους και η παρουσία τους στην κοινωνία.

[57] Φουντεδάκη, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στις ενώσεις προσώπων του ίδιου φύλου σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο, ό.π., σ. 358, αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αυτή μίας de facto και όχι de jure οικογένειας, γεγονός που κατά τη γνώμη του γράφοντος λειτουργεί αρνητικά προς το συμφέρον του τέκνου, αφού το στερεί τη σύνδεση με τον έναν από τους δύο γονείς του, ο οποίος υπάρχει.

[58] Παντελίδου, ΧρΙΔ 2002, ό.π., σ. 586 επ..

[59] Παπαδοπούλου, ό.π., σ. 235-236, 238.

[60] Ρεθυμιωτάκη, ό.π., σ. 148 και 161 επ., όπου ως ομογονεϊκότητα χαρακτηρίζονται υπό ευρεία εννοία όλες οι μορφές γονεϊκής σχέσης που μπορούν να αναπτύξουν ομοφυλόφιλοι άνθρωποι είτε ατομικά είτε σε ζευγάρια.

[61] Αντίθετη, Κριάρη-Κατράνη, ΧρΙΔ 2002, σ. 679 επ., όπου αναφέρεται σε δικαίωμα του παιδιού της μονογονεϊκής οικογένειας να γνωρίζει την πατρική/μητρική του γραμμή, αναγνωρίζοντας εμμέσως και τη δυνατότητα του άγαμου μοναχικού άντρα να αποκτήσει παιδί, το οποίο δεν θα έχει μητέρα και συνεπώς θα αγνοεί την μητρική γραμμή.

[62] Παντελίδου, ΕφΑΔ 2011, σ. 245, Βιδάλης, Το πρόταγμα της οικογένειας: Η συνταγματικότητα του νόμου για την «ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή», ΝοΒ 2003, σ. 839.

[63] Αντίθετος Παπαχρίστου, Θέματα Βιοηθικής, ό.π., σ. 289.

[64] Κουμουτζής, ΧρΙΔ 2011, ό.π., σ. 316 επ., επομένως η αναπαραγωγή της άγαμης μοναχικής γυναίκας είναι όμοια περίπτωση με εκείνη του άγαμου μοναχικού άντρα με μόνη διαφορά ότι στην μία περίπτωση πρόκειται για απλή βοήθεια με τη λήψη μόνο σπέρματος, ενώ στην άλλη πρόκειται για σύνθετη βοήθεια με τη λήψη ωαρίων και τη βοήθεια παρένθετης μητέρας, Θ.Κ. Παπαχρίστου, Παρατηρήσεις σε ΜονΠρΑθ 2827/2008, ΧρΙΔ 2009, σ. 817 επ., Τροκάνας, ό.π., σ.222.

[65] Παπαδοπούλου, ό.π., σ. 233, ωαρίων ξένων προς την παρένθετη μητέρα, δεδομένου ότι διαφορετικά θα επρόκειτο για εκ των προτέρων συμφωνία τεκνοθεσίας.

[66] Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., 56 επ..

[67] Κηπουρίδου/Μηλαπίδου, ό.π., σ. 1337 επ., Βασιλείου, ό.π., σ. 36 επ., Κουμουτζής, ΑΚ, ό.π., σ. 625.

[68] Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της οικογένειας, σε Όμιλος Μελέτης Ιατεικού Δικαίου και Βιοηθικής, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2013, σ. 45 επ., Παπαχρίστου, Θέματα Βιοηθικής, ό.π., σ. 289.

[69] Νίκος Κουμουτζής, Η ανατροπή της δικαστικής άδειας για την τεχνητή αναπαραγωγή – Με αφορμή την ΕφΑθ 3357/2010, ΧρΙΔ 2013, σ. 552 επ..

[70] Αντίθετος Δημόπουλος, ό.π, σ. 383.

[71] Βελλής, ό.π., σ. 495 επ., ο οποίος κατακρίνει τη δημιουργία μονογονεϊκής οικογένειας θεωρώντας ότι το παιδί είναι καταδικασμένο να μεγαλώσει με έναν μόνο γονέα, Βάρκα-Αδάμη, ό.π., σ. 1510 επ., όπου αναφέρει ότι η ίδια σκέψη υπήρχε και σχετικά με την ίδρυση μονογονεϊκής οικογένειας από γυναίκα στην αρχή της ισχύος του Ν. 3089/2002, Παπαχρήστου, Η τεχνητή αναπαραγωγή, ό.π., σ. 38, όπου αναφέρει ρητά ότι λόγω πρόσκρουσης στα χρηστά ήθη δεν επιτρέπεται η πρόσβαση στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας στον άγαμο μοναχικό άντρα, Κατράς, Παρατηρήσεις, ό.π., σ. 1131 επ., όπου αναφέρεται σε έρευνες που δείχνουν ότι η ομοφυλοφιλία δεν αποτελεί κριτήριο της ικανότητας του ατόμου να είναι καλός γονέας και ότι δεν επηρεάζει τη σεξουαλική προτίμηση του παιδιού.

[72] Βελλής, ό.π., σ. 495 επ..

[73] Κουμουτζής, Η τεχνητή αναπαραγωγή των άγαμων μόνων προσώπων και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου , ό.π., σ. 28.

[74] Τροκάνας, ό.π., σ. 219.

[75] Ρεθυμιωτάκη, ό.π., σ. 161 επ..

[76] Ρεθυμιωτάκη, ό.π., σ. 168 επ..

[77] Ρεθυμιωτάκη, ό.π., σ. 148 επ., δεν καταρρέει ο θεσμός της οικογένειας, αλλά μία ιστορικά ξεπερασμένη εκδοχή του, ήτοι ένα ολιστικό/ιεραρχικό μοντέλο οργάνωσης των οικογενειακών σχέσεων, μέσω της συνεχούς αναγνώρισης νέων μορφών συντροφικότητας και γονεϊκότητας.

[78] Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ. 19 επ., Καράσης Μαριάνος, ΧρΙΔ 2002, ό.π., σ. 577 επ., όπου η μονογονεϊκή οικογένεια χαρακτηρίζεται ως αρχαιότερη μορφή πολιτισμού και όχι ως πρόοδος.

[79] Γεώργιος Κουμάντος, Το οικογενειακό δίκαιο ως σημείο αναμέτρησης, Digesta, 2014, σ. 123.

[80] Κηπουρίδου/Μηλαπίδου, ό.π., σ. 1337 επ., Αντίθετος Δημόπουλος, ό.π., σ. 382 επ., όπου θεωρεί ότι το παιδί θα υφίσταται ψυχολογικές επιπτώσεις επειδή η γυναίκα που θα το κυοφορήσει δεν θα έχει μετέπειτα οιαδήποτε ουσιαστική σχέση μαζί του. Κατά την άποψη του γράφοντος ούτε αυτό το επιχείρημα ευσταθεί, διότι αγνοεί το αντεπιχείρημα ενδεχόμενων ψυχολογικών επιπτώσεων σε παιδί που γεννήθηκε με την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας επειδή άλλη γυναίκα το κυοφόρησε και άλλη το γέννησε.

[81] Παναγοπούλου-Κουτνατζή, ό.π., σ. 202 επ., Κριάρη-Κατράνη, ΧρΙΔ 2002, ό.π., σ. 679 επ..

[82] Παναγοπούλου-Κουτνατζή, ό.π., σ. 202 επ..

[83] Παναγοπούλου-Κουτνατζή, ό.π. σ. 202 επ..

[84] Λέκκας, ό.π., σ. 47-48.

[85] Κηπουρίδου/Μηλαπίδου, ό.π., σ. 1337 επ..

[86] Κώστας Κανάκης, Ο λόγος της ομόφυλης ανδρικής γονεϊκότητας στη Ελλάδα – Μία πρώτη προσέγγιση, σε Μεταβαλλόμενες Σχέσεις – Συγγένεια και ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, επιμέλεια Βενετία Καντσά, (In) FERCIT, 2015, σ. 247 επ..

[87] Παπαχρίστου, Θέματα Βιοηθικής, ό.π., σ. 279.

[88] Παντελίδου, ΕφΑΔ 2011, σ. 246.

[89] Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Το δίκαιο ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, σε Μελέτες Οικογενειακού Δικαίου & Δικαίου της Βιοϊατρικής (1980-2010), ό.π., όπου επισημαίνεται η δυσκολία λύσης των ζητημάτων της βιοτεχνολογίας με ομόφωνα αποδεκτές νομικές επιλογές, λόγω σύνδεσης τους με φιλοσοφικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές αντιλήψεις, καθώς και με προκαταλήψεις, ταμπού και κοινωνικά στερεότυπα.

[90] Καράσης Μαριάνος, ΧρΙΔ 2002, ό.π., σ. 577 επ., όπου αναφέρει ότι ο ν. 3089/2002 εισήγαγε θεσμούς που προορίζονταν να ενσωματωθούν στο ΑΚ πριν ακόμα προλάβουν να συνειδητοποιηθούν, Ρεθυμιωτάκη, ό.π., σ. 168, ο νομοθέτης έκανε άλμα στην αναγνώριση της συγγένειας πέρα από το γάμο (εξώγαμα τέκνα) και πέρα από το αίμα (κοινωνικοσυναισθηματική συγγένεια).

[91] Ρεθυμιωτάκη, ό.π., σ. 171.

[92] Νικολόπουλος, Ζητήματα από την νομική φύση των κρυοσυντηρημένων γαμετών, ό.π., σ. 561.

[93] Βασιλείου, ό.π., σ. 36 επ..

[94] Βλαχόπουλος, Δικαίωμα τεκνοποιίας μέσω παρένθετης μητρότητας και για τον άγαμο και μοναχικό άνδρα,  σ. 191, Ιατρική Ευθύνη και Βιοηθική σε επιμέλεια Μαρίας Κανελλοπούλου-Μπότη-Φερενίκης Παναγοπούλου Κουτνατζή, Εκδόσεις Πασχαλίδης, 2014, σ. 191, όπου διαχωρίζει τη φροντίδα που παρέχεται από την μητέρα από εκείνη που παρέχεται από τον πατέρα.

[95] Δημόπουλος, ό.π., σ. 384 επ..

[96] Δημόπουλος, ό.π., υποσημ. 1.

[97] Ι. Σπυριδάκης, Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2020, σ. 324, Παπαχρίστου, Παρατηρήσεις σε ΜονΠρΑθ 2827/2008, ΧρΙΔ 2009, ό.π., σ. 817 επ., Κουμουτζής, ΑΚ, ό.π., σ. 625, όπου αναγνωρίζει διπλό κενό που αφορά και τη περίπτωση της παρένθετης μητρότητας και τη περίπτωση της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, Αγαλλοπούλου, ό.π., σ. 180.

[98] Π. Φύτρου, Η αστική ιατρική ευθύνη στο πεδίο της ανθρώπινης αναπαραγωγής, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2022, σ. 202, Μιχαήλ Σπυριδάκης, Παρατηρήσεις σε ΠολΠρΘες 4720/2020, ΕλλΔνη 3/2022, σ. 834 επ., argumentum per analogiam, με βάση την αρχή της ισονομίας και το δικαίωμα αναπαραγωγής που αποτελεί έκφανση της προσωπικότητας σε αντίθεση με argumentum e contrario, με βάση το γράμμα του νόμου και τη σχέση της γυναίκας με την μητρότητα, η οποία δεν μπορεί να θεωρηθεί αντίστοιχη με εκίνη του άντρα με την πατρότητα.

[99] Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της οικογένειας, ό.π., σ. 48 επ..

[100] ΦΕΚ 5524/Β/26-10-2022.

[101] Κουμουτζής, Η τεχνητή αναπαραγωγή των άγαμων μόνων προσώπων και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ό.π., σ. 37.

[102] ΦΕΚ 5524/Β/26-10-2022.

[103] Σχετική ιατρική βεβαίωση θα απαιτούνταν στο ενδεχόμενο κατάθεσης αίτησης από διαφυλική γυναίκα που έχει προχωρήσει στον καθορισμό του φύλου της σε αρσενικό και σε εγχείρηση αλλαγής φύλου, χωρίς όμως να την έχει ολοκληρώσει και διατηρώντας τη γονιμότητα της και την ικανότητα κυοφορίας.

[104] Σε περίπτωση, δηλαδή, που τελικά ο άνδρας δεν συνεργαστεί με τη συγκεκριμένη γυναίκα και αποφασίσει να συνεργαστεί με άλλη απαιτείται να προσφύγει εκ νέου στο δικαστήριο για την έκδοση σχετικής επιτρεπτικής απόφασης.

[105] Κριάρη-Κατράνη, ΧρΙΔ 2002, ό.π., σ. 679 επ., όπου ακόμα και η συμβολαιογραφική πράξη συναίνεσης θεωρείται ότι δεν έχει τα εχέγγυα να εξασφαλίσει την πατρότητα του παιδιού και ότι μπορεί να αμφισβητηθεί, υποβαθμίζοντας ξεκάθαρα τον θεσμικό ρόλο των συμβολαιογράφων.

[106] Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, Ανατροπή ή εξαφάνιση της απόφασης εκουσίας δικαιοδοσίας με την οποία παρέχεται άδεια για χρησιμοποίηση παρένθετης μητέρας (ιδίως όταν η άδεια παρέχεται σε μοναχικό άνδρα)-Μία πρώτη προσέγγιση, ΧρΙΔ 2013, ό.π., σ. 549 επ..

[107] Κουμουτζης, ΧρΙΔ, ό.π., σ. 316 επ..

[108] Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Ενώσεις προσώπων του ίδιου φύλου: η διαχρονική αντιμετώπιση τους από την ελληνική έννομη τάξη, μια νομοθετική πρόταση και οι προεκτάσεις της, ό.π., σ. 514.

[109] Α. Κοτζάμπαση, Δεσμοί αγάπης ή δεσμοί αίματος-Παιδιά στο μεταίχμιο της κοινωνικής και της φυσικής συγγένειας, σε: Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ευρώπη: Κοινωνικά, ηθικά και νομικά ζητήματα, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2015, σε. 350 επ., Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, ΧρΙΔ 2013, ό.π., σ. 549 επ..

[110] Ε. Αθανασόπουλος, Παρατηρήσεις σε ΠολΠρΘες 8641/2017, ΕλλΔνη 1/2018, σ. 175 επ., Παντελίδου, ΕφΑΔ 2011, σ. 246.

[111] Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, ΧρΙΔ 2013, ό.π., σ. 549 επ..

[112] Παντελίδου, ΕφΑΔ 2011, σ. 245-246.

[113] Κ. Φουντεδάκη, Το Σχέδιο Νόμου της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής του Υπουργείου Δικαιοσύνης για την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, ό.π., σ. 64.

[114] Ν. 4958/2022.

[115] Αθανασόπουλος, Παρατηρήσεις, ό.π., σ. 175 επ., Βλαχόπουλος, ό.π., σ. 189, δεν υφίσταται λοιπόν αληθές (ακούσιο) νομοθετικό κενό, διότι η ανάγκη σχετικής νομοθετικής ρύθμισης είχε εμφανισθεί ήδη με την υπ’ αριθμ. 2827/2008 απόφαση του ΜονΠρΑθ και επομένως ο νομοθέτης το γνώριζε, αλλά παρέλειψε εκουσίως να το ρυθμίσει στα μεταγενέστερα νομοθετήματα.

[116] Παπαχρίστου, Θέματα Βιοηθικής, ό.π., σ. 289-290.

[117] Αθανασόπουλος, Παρατηρήσεις, ό.π., σ. 175 επ..

[118] Παντελίδου, ΕφΑΔ 2011, σ. 245, Πάνος Νικολόπουλος, Παρατηρήσεις σε ΕφΑθ 3357/2010, ΝοΒ 2012, σ. 1440-1441.

[119] Φύτρου, ό.π., σ. 203 και υποσημ. 665.

[120] Βλαχόπουλος, ό.π., σ. 190, η χρήση της λέξης «στάση» στην υπ’ αριθμ. 2827/2008 απόφαση του ΜονΠρΑθ υποδηλώνει ηθελημένη επιλογή του ν. 3089/2002, η οποία στην ίδια απόφαση χαρακτηρίστηκε ως «προβληματική» και ότι προκαλεί «κατάφωρη διακριτική μεταχείριση», γεγονός που είναι αντίθετο με την αναλογική εφαρμογή λόγω ύπαρξης νομοθετικού κενού.

[121] Νικολόπουλος, Αυτοπροσδιορισμός, ισότητα και ιδιωτική αυτονομία, σε Διεθνής Επιτροπή Προσωπικής Καταστάσεως-Ελληνικό Τμήμα, Το πρόσωπο και η οικογένεια στο δίκαιο και την κοινωνία, 2017, σ. 147, όπου η απόφαση αυτή θεωρείται ως χαρακτηριστική περίπτωση άκριτης προσφυγής στην αναλογία ως εκδήλωσης της συνδυασμένης εφαρμογής του δικαιώματος αυτοπροσδιορισμού και της αρχής της ισότητας, διότι οδήγησε στη γέννηση δύο δίδυμων τέκνων, των οποίων η προσωπική και οικογενειακή κατάσταση βρισκόταν τα πρώτα χρόνια της ζωής τους σε διαρκή αμφισβήτηση.

[122] Να σημειωθεί ότι στις εν λόγω αποφάσεις γίνεται δεκτή η παροχή σχετικής άδειας σε άνδρα που είναι υπογόνιμος λόγω ασθένειας, ενώ από τον γράφοντα υποστηρίζεται η ικανότητα λήψης από τον άνδρα σχετικής άδειας επειδή είναι υπογόνιμος όχι μόνο λόγω ασθένειας, αλλά και λόγω φυσικής κατασκευής και μοναχικότητας.

[123] Κηπουρίδου/Μηλαπίδου, ό.π., σ. 1337 επ., Λέκκας, Ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και συγγένεια στο Ελληνικό Δίκαιο – Καθιέρωση της «κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας» ή της Τεκνοποιίας χωρίς συγγένεια, ό.π., σ. 47, η βούληση του άγαμου και μόνου άντρα να αποκτήσει τέκνο, η οποία επικυρώθηκε από το δικαστήριο, αποτελεί τον θεμελιωτικό της πατρότητας λόγο.

[124] Κηπουρίδου/Μηλαπίδου, ό.π., σ. 1337 επ., Κουμουτζής, Η τεχνητή αναπαραγωγή των άγαμων μόνων προσώπων και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ό.π., σ. 39 επ., όπου ασκεί κριτική στην εν λόγω απόφαση διότι δεν έλαβε υπόψιν της ότι και η άγαμη μοναχική γυναίκα καλύπτει μία ιατρική αδυναμία που δεν είναι δική της μέσω της δωρεάς σπέρματος, δεδομένου ότι η γυναίκα από τη φύση της δεν το διαθέτει.

[125] Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, ΕφΑΔ 2010, σ. 17, Βλαχόπουλος, ό.π., σ. 193.

[126] Κουμουτζης, ΧρΙΔ, ό.π., σ. 316 επ., Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, Η συγγένεια, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2010, σ. 221.

[127] Κουμουτζης, ΧρΙΔ, ό.π., σ. 316 επ..

[128] Κηπουρίδου/Μηλαπίδου, ό.π., σ. 1337 επ..

[129] Κηπουρίδου/Μηλαπίδου, ό.π., σ. 1337 επ..

[130] Κοτζάμπαση, Δεσμοί αγάπης ή δεσμοί αίματος-Παιδιά στο μεταίχμιο της κοινωνικής και της φυσικής συγγένειας, ό.π., σ. 350 επ..

[131] Κοτζάμπαση, Δεσμοί αγάπης ή δεσμοί αίματος-Παιδιά στο μεταίχμιο της κοινωνικής και της φυσικής συγγένειας, ό.π., σ. 351, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ. 58.

[132] Κουμουτζής, ΧρΙΔ 2013, ό.π., σ. 552 επ., άλλως πλήττεται τόσο το άρ. 9 παρ. 1 εδ. β του Σ όσο και το άρ. 8 παρ. 1 της ΕΣΔΑ που προστατεύουν την οικογενειακή ζωή του τέκνου, δεδομένου ότι θυσιάζεται η ιδρυμένη πατρότητα.

[133] Κουμουτζής, ΧρΙΔ 2013, ό.π., σ. 552 επ..

[134] Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, ΧρΙΔ 2013, ό.π., σ. 549 επ..

[135] Παντελίδου, ΕφΑΔ 2011, σ. 246.

[136] Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, ΧρΙΔ 2013, ό.π., σ. 549 επ..

[137] Κουμουτζής, ΧρΙΔ 2013, ό.π., σ. 552 επ..

[138] Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, ΧρΙΔ 2013, ό.π., σ. 549 επ..

[139] Κατράς, Παρατηρήσεις, ό.π., σ. 1131 επ, Η άποψη ότι η διαφορετική φύση των δύο φύλων οδηγεί στην ανάγκη διαφορετικής νομοθετικής τους αντιμετώπισης δεν προκύπτει ευθέως, αλλά ερμηνευτικά.

[140] ΕΔΔΑ Υπόθεση Frette vs France, https://www.ilga-europe.org/case-law/philippe-frette-v-france/, όπου κρίθηκε ότι η αποκλειστικά και μόνο η ερωτική προτίμηση ενός άντρα δεν μπορεί να αποτελέσει νόμιμη αιτιολογία για τον αποκλεισμό του από τη δυνατότητα υιοθεσίας, η οποία θα κριθεί ad hoc με βάση το συμφέρον του παιδιού, την προσωπικότητα του άντρα και τις συνθήκες ανατροφής.

[141] Παντελίδου, ΧρΙΔ 2002, ό.π., σ. 586 επ., όπου θεωρεί ότι κ κοινωνική υπηρεσία ή το δικαστήριο είναι αμφίβολο αν θα αποφανθούν υπέρ της υιοθεσίας από μοναχικό άτομο, δεδομένης της ύπαρξης οικογενειών αποτελούμενων από δύο μελλοντικούς γονείς.

[142] Παπαχρίστου, Η τεχνητή αναπαραγωγή στον αστικό κώδικα, ό.π., σ. 38, όπου συμμερίζεται τον ίδιο προβληματισμό, αλλά αναφορικά με την άγαμη μοναχική γυναίκα, Κ. Φουντεδάκη, Ενώσεις προσώπων του ίδιου φύλου: η διαχρονική αντιμετώπιση τους από την ελληνική έννομη τάξη, μια νομοθετική πρόταση και οι προεκτάσεις της, σε Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης-Τιμητικός Τόμος για την καθηγήτρια Έφη Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2016, σ. 514.

[143] Κουμουτζής Νίκος, Ιατρική υποβοήθηση της αναπαραγωγής σε ομόφυλα ζεύγη ανδρών, ΧρΙΔ 2024, σ. 168, με τον ν. 5089/2024 επήλθε μεταβολή στο δίκαιο της υιοθεσίας με την έννοια ότι η εφαρμογή των σχετικών άρθρων 1542 επ. του ΑΚ αποτελεί αυτόθροη και αυτονόητη συνέπεια της επέκτασης του γάμου στα ομόφυλα ζεύγη.

[144] Αγαλλοπούλου Π., Παρένθετη μητρότητα, Ιατρική Ευθύνη και Βιοηθική σε επιμέλεια Μαρίας Κανελλοπούλου-Μπότη-Φερενίκης Παναγοπούλου Κουτνατζή, Εκδόσεις Πασχαλίδης, 2014, σ. 181.

[145] Βλαχόπουλος, ό.π., σ. 191.

[146] Θ. Παπαχρίστου, Η τεχνητή αναπαραγωγή στον αστικό κώδικα, ό.π., σ. 56, 59, Νίκος Κουμουτζής, Μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση με χρήση ξένου γεννητικού υλικού, ΧΡΙΔ 2005, σ. 668 επ., Τροκάνας, ό.π., σ. 394 επ., Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 586.

[147] Παπαχρίστου, Θέματα Βιοηθικής, ό.π., σ. 290.

[148] https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/2f026f42-950c-4efc-b950-340c4fb76a24/i-human-eisig.pdf.

[149] Α. Γεωργιάδης, Οικογενειακό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2022, σ. 479, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ. 41, Κουμουτζής, Κενά στη ρύθμιση της μεταθανάτιας τεχνητής αναπαραγωγής, ό.π., σ. 149 επ., Βιδάλης, ό.π., σ. 215, Βάρκα-Αδάμη, ό.π., σ. 1510 επ., Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της οικογένειας, ό.π., σ. 45, ΜονΠρΑθ 2827/2008, ΧρΙΔ 2009, σ. 817 επ., ΜονΠρΘες 13707/2009, ΧρΙΔ 2011, σ. 267 επ..

[150] Κατά την άποψη του γράφοντος το ίδιο αποτέλεσμα υπάρχει και εάν δεν έχουν ακόμα γονιμοποιηθεί τα κρυοσυντηρημένα ωάρια.

[151] Παπαχρίστου, ΧρΙΔ 2009, ό.π., σ. 817 επ., Ίδιος, Θέματα Βιοηθικής, ό.π., σ. 290.

[152] Παντελίδου, ΕφΑΔ, ό.π., σ. 248.

[153] Κοτζάμπαση, Ισότητα, ό.π., σ. 144-145.

[154] Γεωργιάδης, ό.π., σ. 479 επ..

[155] Γεωργιάδης, ό.π., σ. 444, όπου αναφέρεται ότι με τον θάνατο εξομοιώνεται και η κήρυξη σε αφάνεια του άρθρου 48 παρ. 1 του Α.Κ..

[156] Ν. Ψούνη, Κληρονομικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2016, σ. 311, 315.

[157] Σπυριδάκης, Οικογενειακό Δίκαιο, ό.π., σ. 824, 827 επ..

[158] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 588, 595, όπου αναφέρει ότι η προϋπόθεση του ζεύγους καλύπτει τη προϋπόθεση να υπάρχει κοινή πρόθεση, έστω και μελλοντική, τεκνοποιίας. Η δε τελευταία περιορίζεται από τα χρηστά ήθη και δεν επιτρέπει την πρόσβαση στην post mortem τεχνητή γονιμοποίηση με πρόθεση αποκλειστικά και μόνο τη κληρονομική διαδοχή. Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση όπου το ζευγάρι βρίσκεται σε τέτοια ψυχολογική κατάσταση που θα ήταν αφύσικο να προσπαθούσε να τεκνοποιήσει, όπως γίνεται στην περίπτωση που ο άντρας θα βρεθεί σε κατάσταση που θα υπάρχει κίνδυνος θανάτου.

[159] Κατερίνα Φουντεδάκη, Ανθρώπινη αναπαραγωγή και αστική ιατρική ευθύνη, ό.π., σ. 184 επ., όπου αναφέρονται επιχειρήματα αποκλεισμού της περίπτωσης της αντιμετώπισης κινδύνου ζωής ως περίπτωσης που επιτρέπεται η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, λόγω θέσπισης της ιατρικής αναγκαιότητας ως γενικής προϋπόθεσης εφαρμογής όλων των μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και λόγω κινδύνου καταστρατήγησης του νόμου, μέσω καταχρηστικής επίκλησης κινδύνου ζωής, Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 592, όπου αποκλείεται η περίπτωση του γήρατος από τις περιπτώσεις κινδύνου θανάτου.

[160] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 590, εάν όμως το ζευγάρι δεν είχε σχεδιάσει να αποκτήσει τέκνο εν ζωή, τότε δεν επιτρέπεται η προσφυγή στο άρθρο 1457 του Α.Κ., διότι το τελευταίο λειτουργεί ως εναλλακτικό και όχι ως αποκλειστικό μέσο τεκνοποιίας.

[161] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 594, συμπεριλαμβάνεται δηλαδή και η περίπτωση του αναμενόμενου και η περίπτωση του αιφνίδιου θανάτου. Η επικινδυνότητα, δε, ως προς την επέλευση του θανάτου κρίνεται αντικειμενικά , με την εξαίρεση της περίπτωσης της δικαιολογημένης δημιουργίας της εντύπωσης ύπαρξης βάσιμου κινδύνου θανάτου, Ίδιος, Κενά στη ρύθμιση της μεταθανάτιας τεχνητής αναπαραγωγής, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, σ. 143.

[162] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 593.

[163] Παπαχρίστου, Η τεχνητή γονιμοποίηση, ό.π., σ. 61.

[164] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 596 επ., προηγούμενη της συναίνεσης και απαραίτητη για την εγκυρότητα της είναι η ενημέρωση.

[165] Με αυτό τον τρόπο ο νομοθέτης προσπάθησε να διασφαλίσει ότι η απόφαση για απόκτηση ενός παιδιού με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση είναι προϊόν ώριμης σκέψης και εκδηλώνεται με επισημότητα, Πρβλ ΠολΠρΘες/νίκης 15344/2017, ΝΟΜΟΣ, όπου έγινε δεχτή συναίνεση που δόθηκε με ιδιόγραφη διαθήκη, λόγω του ότι στο άρθρο 7 παρ. 6 του Ν. 3305/2005, ο οποίος είναι μεταγενέστερος του άρθρου 1457 του Α.Κ. η συμβολαιογραφική συναίνεση δεν απαιτείται όταν υπάρχει γάμος και επειδή δεν θεωρήθηκε ότι προσέκρουε στα χρηστά ήθη, αφού η συναίνεση του άντρα είχε διατυπωθεί ρητά, ΜονΠρΘες/νίκης 4318/2014, ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 5887/2018, ΝΟΜΟΣ, όπου η μη ύπαρξη συναίνεσης με συμβολαιογραφικό έγγραφο, αλλά ενυπόγραφης συναίνεσης σε ιδιωτικό έγγραφο και ειδικότερα σε έντυπο συναίνεσης κέντρου εξωσωματικής, κρίθηκε ότι οφείλεται σε δικαιολογημένη άγνοια των συζύγων και ως εκ τούτου η αίτηση δεν έπασχε από έλλειψη νομιμότητας, Ι. Σπυριδάκης, Εκούσια Δικαιοδοσία, ό.π., σ. 165.

[166] Παπαχρίστου, Η τεχνητή γονιμοποίηση, ό.π., σ. 61 επ., όπου αναφέρεται ως πρόβλημα η πιθανή ανάκληση με δεύτερη δημόσια διαθήκη της δημόσιας διαθήκης που περιελάμβανε τη συναίνεση, το οποίο είναι όμως ένα πρόβλημα που αφορά τη γενικότερη δυνατότητα ανάκλησης της συναίνεσης. Είναι, επίσης, δυνατή η μετά θάνατον  ανάκληση της συναίνεσης, που δόθηκε με εν ζωή με συμβολαιογραφικό έγγραφο, με δημόσια διαθήκη, Τροκάνας, ό.π., σ. 405, ΠολΠρΘες/νίκης 12574/2019, Ιατρικό δίκαιο και βιοηθική, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020, τεύχος 49, όπου η ανανέωση της κρυοσυντήρησης του γεννητικού υλικού λίγο πριν πεθάνει και η εξουσιοδότηση διαχείρισης του στη γυναίκα που περιέχονται σε ιδιόγραφη διαθήκη αντικαθιστούν τη συναίνεση.

[167] Γεωργιάδης, ό.π, σ. 443 και Σπυριδάκης, ό.π., σ. 322, στη περίπτωση της αφάνειας το χρονικό όριο των έξι μηνών ξεκινάει από όταν η απόφαση που κήρυξε την αφάνεια καταστεί αμετάκλητη.

[168] Ψαρούλης-Βούλτσος, ό.π., σ. 114, όπου αναφέρονται συναισθήματα εξιδανίκευσης του νεκρού ή ενοχής.

[169] ΠολΠρΘες/νίκης 7921/2019, αδημ., όπου για λόγο ανωτέρας βίας, ειδικότερα για πρόβλημα υγείας που διαγνώστηκε απρόσμενα και εμπόδιζε την εμφύτευση, έγινε δεκτή αίτηση για παράταση που χρονικού σημείου εμφύτευσης, η οποία είχε επιτραπεί με προγενέστερη δικαστική απόφαση, μετά τη πάροδο των δύο αιτών από το θάνατο του συζύγου, με το σκεπτικό ότι η διετής προθεσμία ανεστάλη για 29 μέρες, ΠολΠρΘες/νίκης 12574/2019, Ιατρικό δίκαιο και βιοηθική, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020, τεύχος 49 όπου ως λόγος ανωτέρας βίας κρίθηκε η αδυναμία της αιτούσας μεταφοράς του γεννητικού υλικού του θανόντος συζύγου της στην Ελλάδα, Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 601.

[170] Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Μελέτες Οικογενειακού Δικαίου &Δικαίου της Βιοϊατρικής (1980-2010), Εκδόσεις Σάκκουλα, 2010, σ. 456.

[171] Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Μελέτες, ό.π., σ. 504, Τροκάνας, ό.π., σ. 401, 406.

[172] Λογικά ορθό, αφού η αιτούσα έχει την πλήρη ελευθερία να μην προχωρήσει περαιτέρω μετά την πάροδο του εξαμήνου.

[173] Κουμουτζής, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 600, Κ. Παντελίδου, Χρόνος και ηλικία στην τεχνητή γονιμοποίηση, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, σ. 62, 66.

[174] Νίκος Κουμουτζής, Η ίδρυση της συγγένειας με τον πατέρα μετά τον ν. 3089/2002, ΧρΙΔ 2003, σ. 498 επ. Η δικαστική άδεια πρέπει να υπάρχει όχι πριν την εξωσωματική γονιμοποίηση, αλλά πριν την σπερματέγχυση ή την εμφύτευση.

[175] Κουμουτζής, Η ίδρυση της συγγένειας, ό.π., σ. 498 επ..

[176] Βαθρακοκοίλης, ό.π., σ. 574, Παπαχρίστου, Η τεχνητή γονιμοποίηση, ό.π., σ. 65.

[177] Βαθρακοκοίλης, ό.π., σ. 611, Τροκάνας, ό.π., σ. 399, Αγαλλοπούλου-Κουτσουράδης, Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, Εκδόσεις Σάκκουλας, σ. 162.

[178] Γεωργιάδης, ό.π., σ. 528, Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Μελέτες, ό.π., σ. 528 επ., Φουντεδάκη, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 740.

[179] Φουντεδάκη, Το τεκμήριο της πατρότητας του συζύγου στην περίπτωση της μεταθανάτιας (post mortem) τεχνητής γονιμοποίησης, σε Συλλογικό Έργο Τιμητικό Τόμο για τον Ιωάννη Μανωλεδάκη, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2007, σ. 975.

[180] Φουντεδάκη, Το τεκμήριο της πατρότητας, ό.π., σ. 976 επ..

[181] Τροκάνας, ό.π., σ. 400, όπου η σύναψη νέου γάμου ή συμφώνου συμβίωσης δεν αποτελεί αρνητική προϋπόθεση χορήγησης της δικαστικής άδειας.

[182] Ή εκούσια ή δικαστική αναγνώριση της πατρότητας.

[183] Φουντεδάκη, Αστικός Κώδικας, ό.π., σ. 746.

[184] Κατά το άρθρο 782 ΚΠολΔ αρμόδιο είναι το Ειρηνοδικείο της περιφέρειας του ληξίαρχου, ο οποίος θα συντάξει τη ληξιαρχική πράξη.

[185] ΕιρΑθ 195/2020, ΝΟΜΟΣ, ΕιρΜυτιλήνης 136/2018, ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ.

[186] Φύτρου, ό.π., σ. 207.

[187] Φύτρου, ό.π., σ. 207, Χ. Σαχινίδου, Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στους τρανσέξουαλ (διαφυλικούς), σε Όμιλος Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2014, σ. 135.

[188] Φύτρου, ό.π., σ. 207, Σαχινίδου, ό.π., σ. 135.

[189] Σαχινίδου, ό.π., σ. 139.

[190] Φύτρου, ό.π., σ. 208 επ..

[191] Σαχινίδου, ό.π., σ. 140.

[192] Υπό την προϋπόθεση ότι η συνταγματική προστασία του δικαιώματος στην αναπαραγωγή θεμελιώνεται στο άρθρο 5 παρ. 1 του Σ.

[193] Φύτρου, ό.π., σ. 207, υποσημ. 677.

[194] Φύτρου, ό.π., σ. 208 επ..

[195] Σαχινίδου, ό.π., υποσημ. 35, ανάγκη προστασία της ανωνυμίας του δότη του συνάγεται από το άρθρο 1460 του ΑΚ δεν υφίσταται στην εν λόγω περίπτωση δεδομένου ότι δότης και λήπτης είναι το ίδιο άτομο.

[196] Κ. Φουντεδάκη, Το Σχέδιο Νόμου της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής του Υπουργείου Δικαιοσύνης για την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, σε: Όμιλο Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Αναγνώριση ταυτότητας φύλου, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2017, σ. 79 επ..

[197] Βλ. άρθρα 3-4-5 Ν. 5089/2024.

[198] Βλ. άρθρα 6-7-8 Ν. 5089/2024.

[199] Λέκκας Γεώργιος, Ισότητα στον πολιτικό γάμο και συμφέρον του παιδιού, ΧρΙΔ 2024, σ. 163.

[200] Κουμουτζής, ΧρΙΔ 2024, ό.π., σ. 169.

[201] Κουμουτζής, ΧρΙΔ 2024, ό.π., σ. 169.